Σολ Μπέλοου: Ο κορυφαίος μεταπολεμικός πεζογράφος των ΗΠΑ

«Ποιος είναι ο Τολστόι των Ζουλού; Ο Προυστ των Παπούα; Θα χαρώ να τους διαβάσω». Το είπε ο Σολ Μπέλοου το 1988 στο «New York Times Magazine» προκαλώντας θύελλα αντιδράσεων εκ μέρους των Αφροαμερικανών (αλλά και των πολιτικώς ορθών που φτάνοντας στα όρια του κιτρινισμού τον χαρακτήρισαν ρατσιστή), αντιδράσεων ακόμη κι εφέτος που στις 10 Ιουνίου συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννησή του. Ο συγγραφέας, από τους σημαντικότερους στα παγκόσμια Γράμματα, πέθανε στις 5 Απριλίου 2005 στα ενενήντα του χρόνια.

Ρατσιστής ο Μπέλοου; Το Διαδίκτυο είναι και σήμερα γεμάτο αποστροφές και οργισμένα σχόλια –στις αμερικανικές ιστοσελίδες βεβαίως. Στην Ευρώπη όμως αυτά ακούγονται ελαφρώς κωμικά. Το γεγονός ότι οι Ζουλού δεν έχουν κανέναν Τολστόι και οι Παπούα κανέναν Προυστ δεν σημαίνει τίποτε ούτε για την παγκόσμια λογοτεχνία ούτε για την ανθρωπολογία.

Η αντίδραση όμως του Μπέλοου είχε άλλο περιεχόμενο: Εξέφραζε την αντίθεση στο λεγόμενο πολυπολιτισμικό πρότυπο, ενός συγγραφέα ο οποίος πίστευε πως ο πολιτισμός (αυτός τουλάχιστον που προσδιορίζει το ποιόν του δυτικού κόσμου) αρχίζει με τους Ελληνες, συνεχίζεται με τους Ρωμαίους και στη συνέχεια επεκτείνεται στα έργα των δυτικών δημοκρατιών. Κι έχει ιδιαίτερη σημασία που ο Μπέλοου υπήρξε τέκνο Ρωσοεβραίων οι οποίοι μετανάστευσαν στον Καναδά και στη συνέχεια πέρασαν παράνομα στις ΗΠΑ και εγκαταστάθηκαν στο Σικάγο.

Ενας συγγραφέας πρώτης γραμμής δεν κρίνεται φυσικά από μια δήλωση, ιδίως μάλιστα αν λάβουμε υπόψη πως στις ΗΠΑ δεν έχουμε σήμερα πεζογράφο του δικού του αναστήματος. Είναι κοινή παραδοχή πως μετά τον θάνατο του Νόρμαν Μέιλερ το 2007 και του Τζον Απντάικ το 2009 προσωπικότητες των Γραμμάτων ίδιας αξίας δεν υπάρχουν πλέον στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

Με τον Μπέλοου συμβαίνει το παράδοξο: να είναι ένας εκατό τοις εκατό αμερικανός συγγραφέας που όμως ανακάλυψε το προσωπικό του στίγμα στην Ευρώπη, στο Παρίσι όπου βρέθηκε το 1948 με υποτροφία του Ιδρύματος Guggenheim και άρχισε να γράφει ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματά του, τις Περιπέτειες του Ογκι Μαρτς (1953). Κι ενώ είναι ρεαλιστής (το τόνιζε και ο ίδιος), παραμένει ο πιο μοντέρνος μεταπολεμικός πεζογράφος της χώρας του.

Ο Μπέλοου θαύμαζε τον Τζόις και ταυτοχρόνως τον Ντράιζερ και τον Ντ. Χ. Λόρενς. Αυτό, όπως κι αν το δει κανείς, συνιστά αντίφαση πρώτου μεγέθους –για έναν συγγραφέα τουλάχιστον. Δεν είναι δυνατόν να συμβαίνουν και τα δύο. Οταν ωστόσο πρόκειται για συγγραφέα σαν τον Μπέλοου, δεν φαίνεται απίθανο. Ωστόσο εκείνοι που τον επηρέασαν είναι οι μεγάλοι συγγραφείς του ρωσικού ρεαλισμού, ο Τολστόι και ο Ντοστογέφσκι, ενώ στα πρώτα του μυθιστορήματα, τον Μετέωρο άνθρωπο και Το θύμα, πρότυπό του ήταν ο Φλομπέρ. Η ανθρώπινη συνθήκη στο έργο τους (και στο δικό του) είναι ίδια: ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως θύμα της πραγματικότητας που τον οδηγεί σε σύγκρουση με τον εαυτό του. (Θύματα είναι οι ήρωες των μεγάλων ρεαλιστών, θύματα και οι δικοί του.) Με τη διαφορά ότι στον Μπέλοου, από ένα σημείο και μετά η σύγκρουση αυτή αποκτά ειρωνικό περιεχόμενο. Αλλωστε δεν είναι τυχαίος ο τίτλος του δεύτερου μυθιστορήματός του: Το θύμα. Ως θύμα παρουσιάζει τον κεντρικό του ήρωα Μόουζες Χέρτσογκ στο Χέρτσογκ που τον έκανε διάσημο στην Αμερική. Θύμα είναι και ο Χέντερσον, ο πρωταγωνιστής σε ένα ακόμη σημαντικό του μυθιστόρημα, το Χέντερσον, ο βασιλιάς της βροχής.

Τα θύματα όμως τα δημιουργεί μια αβέβαιη κοινωνία, όπου οι άνθρωποι μετεωρίζονται ανάμεσα στην αποδοχή και στην απόρριψη, σε αυτό που επιθυμούν και σε εκείνο που τελικά εισπράττουν. Οι ήρωες του Μπέλοου είναι μετέωροι, από το πρώτο του ακόμη μυθιστόρημα, τον Μετέωρο άνθρωπο. Ο μετέωρος άνθρωπος όμως είναι μόνος –και εν πολλοίς αυτοκαταστροφικός, επειδή δυσκολεύεται να απαντήσει στο ερώτημα: Ο κόσμος μάς οφείλει τη ζωή που θέλουμε να ζήσουμε ή εμείς θα πρέπει να την αποσπάσουμε από τον κόσμο, γνωρίζοντας μάλιστα ότι είναι συνδεδεμένη με τον θάνατο που τον ζούμε κάθε μέρα;

Ο Μόουζες Χέρτσογκ είναι διανοούμενος κι ένας διανοούμενος μπορεί να θέσει καλύτερα το ερώτημα «ποιος είμαι». Ο ήρωας του Μπέλοου ωστόσο το θέτει σαν να θέλει να αποσπάσει την απάντηση από την ίδια τη ζωή, γι’ αυτό και βυθίζεται στις αναμνήσεις του. Η (δεύτερη) σύζυγός του Μαντλέν τον έχει εγκαταλείψει με τον καλύτερο φίλο του κι εκείνος αποσύρεται στο σπίτι του, το οποίο βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης, με συγκατοίκους τα ποντίκια. Το σπίτι μεταβάλλεται έτσι σε ένα είδος κρατητηρίου και οι αναμνήσεις του γίνονται οι δεσμοφύλακές του. Γράφει λοιπόν επιστολές συνεχώς χωρίς να τις ταχυδρομεί και γράφοντας για τους άλλους προσπαθεί αγωνιωδώς να απαντήσει στο ερώτημα «ποιος είμαι». (Δεν ήταν βεβαίως πρώτος ο Μπέλοου που το έθεσε. Προηγήθηκε κατά έναν αιώνα ο Σταντάλ.) Ωστόσο εδώ το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθεί, γιατί ο Χέρτσογκ δεν είναι ικανός να αποφασίσει για τη ζωή του. Η ερωμένη του Ραμόνα λ.χ. είναι βέβαιη ότι εκείνη γνωρίζει καλύτερα τις ανάγκες του από τον ίδιο. Για τη ζωή του δεν αποφασίζει αυτός αλλά την ορίζουν οι αποφάσεις που παίρνουν οι άλλοι –για τις δικές τους ζωές εν τούτοις, όχι για τη δική του. Η αλήθεια, όπως το συνειδητοποιεί κι ένας άλλος ήρωάς του, ο Χέντερσον, δεν βρίσκεται ούτε μέσα μας ούτε έξω από εμάς αλλά στην επιθυμία να την αποκτήσουμε –που δεν το καταφέρνουμε ποτέ. Αξίζει να θυμηθεί κανείς μια βαθύτατα ειρωνική φράση του από το Χέρτσογκ: «Δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο γρήγορα τα οράματα των ιδιοφυών μετατρέπονται σε κονσέρβες των διανοουμένων».

Εδώ βρίσκεται η γοητεία αυτού του σπουδαίου συγγραφέα: να μην είναι ούτε αισιόδοξος αλλά ούτε και απαισιόδοξος, να δημιουργεί ήρωες (αντιήρωες καλύτερα) που βρίσκονται σε δυσαρμονία με το περιβάλλον και προσπαθώντας να εναρμονιστούν μαζί του οδηγούνται στην υπερβολή φτάνοντας συχνά να πιστέψουν πως όλα μπορούν να μπουν στη σωστή τους θέση αν οι ίδιοι καταφέρουν να προσδώσουν στη φαντασία τα γνωρίσματα της πραγματικότητας. Κι επειδή δεν τα καταφέρνουν, μοίρα τους είναι η αλλοτρίωση. Αλλά ταυτοχρόνως υπάρχει και η άλλη πλευρά: αυτή είναι η ανθρώπινη κατάσταση (η condition humaine, όπως την όρισε ο Μαλρό). Αν, σύμφωνα με τον Μπέλοου, τη δεχθούμε ως έχει, μπορούμε να κρατήσουμε αλώβητη τη φαντασία από την πραγματικότητα κι έτσι να καταφύγουμε στη μόνη αλήθεια που δεν έχει διαβρωθεί από την πραγματικότητα: τα ανθρώπινα αισθήματα.

Αυτού του είδους η προβληματική συνδέει την πεζογραφία του Μπέλοου με την αντίστοιχη του ευρωπαϊκού Μεσοπολέμου, της Γαλλίας ιδιαίτερα. Οσες διαφορές κι αν υπάρχουν ανάμεσα στον Χέρτσογκ και στον Αυτοδίδακτο της Ναυτίας του Σαρτρ, για παράδειγμα, άλλες τόσες ομοιότητες μπορεί να ανακαλύψει κανείς σε μια παράλληλη ανάγνωση. Επομένως οι ήρωες του Μπέλοου που αναδύονται μέσα από τις απολύτως ρεαλιστικές αφηγήσεις του είναι εντελώς μοντέρνοι και κάποιοι από αυτούς αξεπέραστοι.

Ο Μπέλοου πρόλαβε να παντρευτεί πέντε φορές, να πάρει τέσσερις φορές διαζύγιο και να αποκτήσει τέσσερα παιδιά. (Ανάλογη είναι η περίπτωση κι ενός άλλου σπουδαίου συγγραφέα με τον οποίο δεν έχει ομοιότητες: του Νόρμαν Μέιλερ). Γάμοι, διαζύγια, ενδοοικογενειακά μίση και πάθη, διατροφές και δικαστικές περιπέτειες έχουν οδηγήσει τους ντετέκτιβ της λογοτεχνίας στο να ανακαλύψουν πάνω σε ποια πραγματικά πρόσωπα βασίστηκε για να δημιουργήσει τους ήρωες και την πλοκή των μυθιστορημάτων του. Αλλά τι σημασία έχουν όλα τούτα για τον αναγνώστη, τον ευρωπαίο ιδιαίτερα; Παίρνοντάς τα εν τούτοις τοις μετρητοίς, ορισμένοι τον κατηγόρησαν, όπως και τον Μέιλερ, για σεξισμό.

Αυτά όμως και τα παρόμοια δεν σημαίνουν τίποτε για έναν στυλίστα όπως ο Μπέλοου που πέτυχε να μεταβάλει το δράμα της καθημερινότητας σε κωμωδία (μαύρη ενίοτε) μέσω του υψηλού ύφους. «Αληθινός μυθιστοριογράφος», έγραψε κάποτε σε ένα δοκίμιό του για τον Σέργουντ Αντερσον, «είναι εκείνος που παραφρονεί ελαφρώς με τη ζωή της εποχής του». Σε τέτοια περίπου κατάσταση βρίσκονται οι δικοί του «έκκεντροι» ήρωες, άνθρωποι της καθημερινότητας που προσπαθούν να ισορροπήσουν ανάμεσα στις υπερβολές στις οποίες τους οδηγεί ο νους, δηλαδή η σκιά της πραγματικότητας αλλά ταυτοχρόνως και η αληθινή της εικόνα. Γι’ αυτό και δεν υπάρχει αναγνώστης εξοικειωμένος με το έργο του που να μη θυμάται τους πρωταγωνιστές του αλλά και πολλά από τα δευτερεύοντα πρόσωπα –και ως έναν βαθμό να μην ταυτίζεται μαζί τους.