Μαρία Στεφανοπούλου
Αθος, ο δασονόμος
Το Ροδακιό, σελ. 285, τιμή 19,17 ευρώ

Ο Αθος γεννήθηκε στην Ευρυτανία, αλλά έφυγε στα τέλη της δεκαετίας του 1920 για την Πελοπόννησο όπου λειτουργούσε τότε η Δασοκομική Σχολή της Βυτίνας: ο πρώτος και ο τελευταίος προορισμός της ζωής του. Γιατί εκεί; Μα, επειδή ο Αθος ήταν ανέκαθεν εξ ολοκλήρου στραμμένος στη φύση –όχι για να την προφυλάξει απλώς από το κακό (αυτό δεν θα ήταν κάτι παραπάνω από μια σχέση υπαλληλίας), αλλά για να φτάσει ως την καρδιά της και να αναπνεύσει, ει δυνατόν, με την εσωτερική, τη μυστική της ανάσα. Ο Αθος θα ερωτευτεί, θα παντρευτεί, θα κάνει δυο παιδιά, θα μελετήσει εγχειρίδια βοτανικής, εδαφολογίας και μετεωρολογίας προκειμένου να φέρει εις πέρας το δασοκομικό του έργο, δεν θα έχει όμως πολλή τύχη. Ο θάνατος θα του στήσει καρτέρι τον Δεκέμβριο του 1943 στα Καλάβρυτα, όταν οι ναζιστές θα εκτελέσουν όλο τον άμαχο πληθυσμό της πόλης, σε αντίποινα για τις προηγηθείσες δικές τους απώλειες από τους αντάρτες. Το πλήγμα θα είναι ανεπανόρθωτο για τη Μαριάνθη και τη Μαργαρίτα, τη γυναίκα του και την κόρη του, που θα εγκαταλείψουν τα Καλάβρυτα, στοιχειώνοντας εν συνεχεία με τη μορφή του εκτελεσμένου παππού τη Λευκή, την κόρη της Μαργαρίτας, η οποία θα γεννηθεί το 1955, δώδεκα ολόκληρα χρόνια μετά τον θάνατό του.

Υπάρχει τελευταίως στα μυθιστορήματα τα οποία καταγίνονται με το ιστορικό παρελθόν, χωρίς να εντάσσονται κατ’ ανάγκην στην παράδοση του ιστορικού μυθιστορήματος, κάτι που η θεωρία της λογοτεχνίας έχει ονομάσει «μεταμνήμη». Τι ακριβώς είναι η μεταμνήμη; Μια μνήμη που μολονότι είναι μνήμη από δεύτερο χέρι, μπορεί με τη βαριά κληρονομιά της να καθορίσει συντριπτικά τον βίο και τη συνείδηση των επιγόνων. Από αυτή τη δεύτερη μνήμη θα υποφέρει η Λευκή, που θα αναζητήσει ξανά και ξανά τις αιτίες της ναζιστικής ενέργειας, καταλήγοντας ως γιατρός στον ίδιο τον τόπο του εγκλήματος. Αλλά η διερεύνηση των αιτίων είναι το λιγότερο γιατί γρήγορα η Λευκή θα κυριαρχηθεί από μια διαφορετική εμμονή. Και αν ο παππούς της δεν υπήρξε εντέλει θύμα των εκτελέσεων; Και αν βρέθηκε μεταξύ εκείνων των ελάχιστων που επέζησαν; Και αν επέστρεψε ελεύθερος, παρότι βυθισμένος στη σιωπή του ανθρώπου που έχει δει τον χάρο με τα μάτια του, στα λατρευτά του δάση; Και αν παρακολούθησε χωμένος στις σκοτεινές κρυψώνες τους όλο το ελληνικό μακελειό που ξέσπασε μετά την ανόσια πράξη της Βέρμαχτ;
Τι θα ήταν και πώς θα αντιδρούσε ένας τέτοιος, μυθιστορηματικός πλέον παππούς; Ενας παππούς που θα πάψει αίφνης να ζυγίζει τις ευθύνες των ναζί και των ανταρτών για τη μεγάλη απώλεια των Καλαβρύτων, επειδή στον πόλεμο κανένας δεν είναι σε θέση να υπολογίσει τους τυφλούς δρόμους τους οποίους μπορεί να πάρει η σύγκρουση, ένας παππούς που θα σταθεί σε απόσταση από τους κομμουνιστές κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, λόγω των ιδεολογικών εμπλοκών τους, αλλά θα αναγνωρίσει τον άνισο αγώνα τους με τον κρατικό στρατό και θα συναισθανθεί απόλυτα τις συνέπειες του απηνούς διωγμού τους.
Το μυθιστόρημα της Μαρίας Στεφανοπούλου θέλει να θεραπεύσει ένα διπλό, ιστορικά συγχρονισμένο τραύμα. Υπεύθυνοι για τα Καλάβρυτα ήταν οι ναζί και οι ξένοι –η Μαριάνθη θα βάλει στον λογαριασμό και τους έλληνες αντάρτες. Υπεύθυνοι για τον Εμφύλιο, που ξεκινάει ήδη από την εποχή των Καλαβρύτων, είναι τόσο ο Εθνικός Στρατός όσο και οι κομμουνιστές. Η διαιώνιση, ωστόσο, αυτών των ευθυνών, όπως θα δείξει κατ’ επανάληψη ο εκτελεσμένος Αθος, δεν οδηγεί πουθενά και η λήθη μπορεί, εν μέρει τουλάχιστον, να είναι κάποτε πιο ανακουφιστική από τη μνήμη: μόνο έτσι θα καταφέρουμε να κλείσουμε τις πατρογονικές πληγές και να ζήσουμε επιτέλους τη δική μας ζωή χωρίς εκ παραλλήλου να ξεχάσουμε ποτέ τι όντως έχει συμβεί. Αυτό, άλλωστε, ακριβώς κάνει γράφοντας για τον παππού της η Λευκή.
Η Στεφανοπούλου χειρίζεται προσεκτικά την ένταση που προκύπτει στο τελευταίο κεφάλαιο ανάμεσα στον μυθιστορηματικό και τον πραγματικό παππού, έχοντας φροντίσει να μας προετοιμάσει καταλλήλως για αυτήν από προηγούμενα κεφάλαια. Υποδειγματικές επίσης είναι οι φυσικές περιγραφές των τόπων οι οποίοι περιβάλλουν τον Αθο: περιγραφές ποιητικές και υποβλητικές, αλλά χωρίς ίχνος εύκολου λυρισμού. Εκείνη που μοιάζει αχρείαστη είναι η ιστορία με τον Μαρσέλο, το παιδί από την Αλβανία. Ο Αθος προέρχεται από έναν άλλον ιστορικό κόσμο και το ξαφνικό μπέρδεμά του με τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας δεν έχει να προσθέσει ή να προσφέρει το παραμικρό.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ