Το «πουκάμισο» του Καζαντζάκη

Για τις εκδόσεις Καζαντζάκη ο Νίκος Καζαντζάκης δεν είναι απλώς ένας συγγραφέας, ένα εκδοτικό προϊόν· είναι οικογένεια. Ο τέως εκδότης Πάτροκλος Σταύρου (1933-2014) ήταν θετός γιος και κληρονόμος της Ελένης Καζαντζάκη, η οποία μάλιστα βάφτισε την κόρη του, τη Νίκη Σταύρου, τη νυν εκδότρια. Ενδεχομένως γι’ αυτό η στάση των εκδόσεων Καζαντζάκη απέναντι στο έργο του μεγάλου Κρητικού ήταν προστατευτική και εσωστρεφής σε βαθμό που η Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (ΔΕΦΝΚ) και ο πρόεδρός της Γιώργος Στασινάκης να εγκαλούν τον κληρονόμο της χήρας Καζαντζάκη και δικαιούχο των δικαιωμάτων επί του πνευματικού έργου του συγγραφέα ότι κρατά σε καθεστώς ομηρείας το καζαντζακικό corpus –ένα λογοτεχνικό σώμα που αποτελεί εθνική κληρονομιά ως το 2027, οπότε συμπληρώνονται 70 χρόνια από τον θάνατο του συγγραφέα και απελευθερώνονται τα δικαιώματα επί του έργου του -, χωρίς να μεριμνά για την αναγκαία επανέκδοση των έργων του με σύγχρονες προδιαγραφές, τη μετάφρασή τους και την προβολή τους. Η διένεξη Πάτροκλου Σταύρου και ΔΕΦΝΚ έχει μακρά ιστορία και οι μεταξύ τους δικαστικές διαμάχες είναι γνωστές. Το θέμα είχε λάβει και πολιτικές διαστάσεις, με επερώτηση στη Βουλή και σύσταση από το υπουργείο Πολιτισμού τον Δεκέμβριο του 2010 δωδεκαμελούς επιτροπής πανεπιστημιακών και ειδικών μελετητών με αντικείμενο την εκδοτική αναμόρφωση των έργων του Καζαντζάκη που κυκλοφορούν. Το 2012, με τη Νίκη Σταύρου στο τιμόνι, οι σχέσεις αποκαταστάθηκαν και τα δύο μέρη αποφάσισαν να συνεργαστούν για την καλύτερη προώθηση του έργου του Νίκου Καζαντζάκη.

Το πρώτο βήμα για την επανέκδοση των έργων του Καζαντζάκη γίνεται τώρα με την κυκλοφορία σε «νέες αναθεωρημένες σύγχρονες εκδόσεις» τριών από τα εμβληματικότερα έργα του συγγραφέα: της στοχαστικής Ασκητικής, του μυθιστορηματικού Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και του αυτοβιογραφικού Αναφορά στον Γκρέκο. Η αυστηρή μορφή των παλιών δερματόδετων καφέ ή των πανόδετων πράσινων εκδόσεων που μπορεί να έχουμε στις βιβλιοθήκες μας δίνει τη θέση της σε μαλακά λευκά εξώφυλλα, σύγχρονης αισθητικής, που έχει σχεδιάσει ο Γιώργος Μακράκης. Το εξώφυλλο του μυθιστορηματικού Ζορμπά, με τη φιγούρα του Αντονι Κουίν στο χαρακτηριστικό ζεϊμπέκικο του κινηματογραφικού «Ζορμπά», αποτυπωμένη αφαιρετικά επάνω στο φόντο μιας χειρόγραφης επιστολής του Καζαντζάκη, μεταφέρει, με μια ματιά, πολλές πληροφορίες για το κείμενο και την πρόσληψή του.

Τα κείμενα συνοδεύονται από σύντομο εισαγωγικό σημείωμα της Νίκης Σταύρου σχετικά με τη στρατηγική των εκδόσεων Καζαντζάκη, οι οποίες προσανατολίζονται στην ψηφιοποίηση του έργου του Καζαντζάκη και στη δημιουργία ebooks συμβατών με όλες τις ψηφιακές πλατφόρμες ώστε τα βιβλία να είναι γρήγορα διαθέσιμα στη διεθνή κοινότητα των ομογενών. Ηδη είναι έτοιμα τα ηλεκτρονικά βιβλία για τα πρώτα τρία έργα που επανεκδίδονται, ενώ το πρόγραμμα των εκδόσεων Καζαντζάκη περιλαμβάνει την έκδοση των Απάντων του κρητικού συγγραφέα σε νέες έντυπες και ψηφιακές εκδόσεις, η οποία υπολογίζεται ότι θα ολοκληρωθεί το 2017. Ασκητική, Ζορμπάς, Καπετάν Μιχάλης, Αναφορά στον Γκρέκο, Ο Φτωχούλης του Θεού, Ο τελευταίος πειρασμός και Ο Χριστός ξανασταυρώνεται είναι, σύμφωνα με τις εκδόσεις Καζαντζάκη, οι πιο ευπώλητοι κατά σειρά τίτλοι του Νίκου Καζαντζάκη και θα έχουν κυκλοφορήσει όλοι σε νέες εκδόσεις ως τον Σεπτέμβριο, μαζί με το Ταξιδεύοντας. Ισπανία.

Στα επίμετρα των νέων εκδόσεων αξιοποιούνται τα σημειώματα του Πάτροκλου Σταύρου από τις προηγούμενες εκδόσεις, με πραγματολογικές πληροφορίες για το ιστορικό της συγγραφής κάθε έργου και τη δεξίωσή του από την κριτική της εποχής του, καθώς και άλλα μελετήματα των παλαιών εκδόσεων που δεν έχουν χάσει τη δραστικότητά τους, όπως το κείμενο του Ερατοσθένη Καψωμένου για τον Ζορμπά και το νεοελληνικό πρότυπο.

Νέες εισαγωγές συνοδεύουν τα κείμενα. Ο νεοελληνιστής Θανάσης Αγάθος υπογράφει την εισαγωγή στο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και η συγκριτολόγος Μαρίνα Γρηγοροπούλου την εισαγωγή στην Αναφορά στον Γκρέκο. Η Ασκητική δημοσιεύεται με την αξεπέραστη εισαγωγή του Κίμωνα Φράιερ, που πρωτοδημοσιεύτηκε στην αγγλική έκδοση του έργου το 1960.

Την επιστημονική επιμέλεια της έκδοσης των κειμένων εμπιστεύθηκε η εκδότρια στον γλωσσολόγο Νίκο Μαθιουδάκη, μελετητή της γλώσσας της καζαντζακικής Οδύσειας και πρόεδρο του ελληνικού τμήματος της ΔΕΦΝΚ, ο οποίος εξηγεί τις ιδιαιτερότητες της γλώσσας του Καζαντζάκη, το ορθογραφικό πιστεύω του και τις αρχές στις οποίες βασίστηκαν οι νέες εκδόσεις σε ειδικό κεφάλαιο στο επίμετρο κάθε βιβλίου.

Οι νέες εκδόσεις σέβονται το κείμενο των πρώτων εκδόσεων που είχε τυπωθεί με τη φιλολογική επιμέλεια του Εμμ. Χ. Κάσδαγλη και την εποπτεία του συγγραφέα, υιοθετούν όμως το μονοτονικό σύστημα, το οποίο χρησιμοποιούσε ο Καζαντζάκης, και την ορθογραφία του συγγραφέα όπως παραδίδεται στα χειρόγραφα του Καζαντζάκη (χλομός, γλιτώνω, τσόφλι, στηλώνω κ.ά.) χωρίς τις ακρότητές της (απαλοιφή διπλών συμφώνων, μεταβολής του η, υ, ει, οι σε ι, του ω σε ο κ.ά.). Ο Καζαντζάκης δεν θεωρεί τον εαυτό του γλωσσοπλάστη, υπογραμμίζει ο Νίκος Μαθιουδάκης για το περίφημο καζαντζακικό ιδιόλεκτο. Είναι ένας λεξιθήρας, ένας λαϊκός γλωσσολόγος που θησαύριζε λέξεις όχι μόνο από το κρητικό ιδίωμα αλλά από πολλές περιοχές της ελληνικής επικράτειας και από μια ποικιλία κειμένων, λαϊκών κυρίως –υπάρχουν στο Μουσείο Καζαντζάκη πολλά σημειωματάρια με καταλόγους λέξεων -, λέξεις του λαού οικείες, προκειμένου να δημιουργήσει τη δική του λογοτεχνική γλώσσα.

Ο παλαίμαχος καζαντζακιστής Πίτερ Μπίαν, η καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Ερη Σταυροπούλου, ο καθηγητής Θεολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Χρυσόστομος Σταμούλης αλλά και νεότεροι μελετητές, ο Γιώργος Περαντωνάκης και η Ισπανίδα Helena González-Vaquerizo, θα υπογράφουν τις εισαγωγές ορισμένων από τα έργα που θα ακολουθήσουν, εντείνοντας με τις πολλαπλές ματιές τους την πολυφωνικότητα των νέων εκδόσεων του καζαντζακικού σώματος.

Στα μείον των νέων εκδόσεων, η μικρή γραμματοσειρά των συνοδευτικών κειμένων, που ίσως κουράσει στην ανάγνωση, ειδικά τους μεγαλύτερους, και η ατυχής απόδοση στα ελληνικά της εισαγωγής του Κίμωνα Φράιερ στην Ασκητική, η οποία χρειάζεται αναθεώρηση σε επόμενη εκτύπωση. Στα θετικά, η πολύ ελκυστική τιμή των νέων τόμων –επτά ευρώ φθηνότερη από την προηγούμενη έκδοση είναι η Ασκητική και 12 ευρώ οικονομικότερος ο Ζορμπάς -, μια συνειδητή απόφαση των εκδόσεων Καζαντζάκη προκειμένου να μπουν τα Απαντα του Καζαντζάκη κυριολεκτικά σε κάθε σπίτι.