Ο γάλλος φιλόσοφος Ζαν-Λικ Νανσί (γεννημένος το 1940), η σκέψη του οποίου γονιμοποιεί τις σύγχρονες ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, επισκέπτεται την Ελλάδα για ένα συνέδριο προς τιμήν του και μοιράζεται με «To Βήμα» τους ανησυχαστικούς προβληματισμούς του για την Ευρώπη, τη δημοκρατία, τον Διαφωτισμό αλλά και τον ισλαμικό φανατισμό.
Κύριε Νανσί, ο τίτλος της προσεχούς ομιλίας σας τιτλοφορείται «Παράξενη σκέψη». Θα μπορούσατε να μας εκθέσετε λίγους από τους συλλογισμούς που κομίζετε στην Αθήνα; Επιπλέον σε τι συνίσταται μια «παράξενη σκέψη» στις μέρες μας; Η ίδια η φιλοσοφία δεν μοιάζει σήμερα, δυστυχώς, σαν μια «παράξενη» πνευματική δραστηριότητα; Και εν τέλει ποιoς ακούει τους φιλοσόφους ή τους διανοουμένους;
«Σήμερα στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Ολλανδία, στη Σουηδία, στη Βραζιλία, στην Κολομβία, στο Μεξικό –για να περιοριστώ στην απαρίθμηση των χωρών που γνωρίζω καλύτερα και στις οποίες το φαινόμενο είναι περισσότερο εμφανές –υπάρχει μια έντονη δημόσια απαίτηση για φιλοσοφία. Συχνά βεβαίως αυτή η λέξη ενέχει μιαν ασαφή έννοια, αφού είναι πιο κοντά στην ιδεολογία ή στην πνευματικότητα παρά στη φιλοσοφική σκέψη. Αλλά είναι ένα σημάδι. Οι επιθεωρήσεις, τα περιοδικά, τα βιβλία φιλοσοφικών διαλόγων πολλαπλασιάζονται. Η φιλοσοφία φαίνεται λιγότερο παράξενη απ’ ό,τι μυστηριώδης, αινιγματική και αξιοπερίεργη. Οσο για το «παράξενο», εκλαμβάνω αυτόν τον όρο με την έννοια του του μη συνηθισμένου, του μη τακτικού. Η σκέψη δεν οφείλει πάντα να ξεφεύγει από τα ειωθότα και να εκτίθεται στο άγνωστο; Ζούμε το τέλος ενός πολιτισμού, μιας μακράς εποχής της Ιστορίας. Το απρόβλεπτο, το ασυνήθιστο, είναι παντού».

Πώς εξηγείται, κατά τη γνώμη σας, αυτή η απόλυτη κυριαρχία ενός μονομερούς οικονομικού λόγου, αλλά και του ηθικού λόγου που τον συνοδεύει, τα τελευταία χρόνια; Τι σας λέει όλη αυτή η οικονομική συζήτηση;
«Το γνωρίζουμε όλοι: ο πολιτισμός μας διέπεται από την οικονομία, από το «γενικό ισοδύναμο του εμπορεύματος». Ακόμη και ο Μαρξ ήθελε να βγει από την αλλοτρίωση μέσω της οικονομικής-βιομηχανικής παραγωγής. Βρισκόμαστε ενώπιον μιας αλλαγής της οποίας το μέλλον δεν μπορούμε φυσικά να προβλέψουμε».
Σκέπτομαι τα βιβλία σας «La Communauté désœuvrée» και «Εtre singulier pluriel» και αναρωτιέμαι πώς (υπό το πρίσμα ακριβώς των ιδεών σας γι’ αυτό που λέμε κοινωνία ή κοινότητα μέσα σε αυτά) βλέπετε σήμερα τη Γαλλία και την Ευρώπη ευρύτερα. Παρατηρείται, ας πούμε, μια δυσλειτουργία. Φανέρωσαν κάτι τα τελευταία χρόνια της οικονομικής και πολιτικής κρίσης που δεν μας έχει προβληματίσει αρκετά;
«Δεν θα το αποκαλούσα «δυσλειτουργία». Κατά μία έννοια, λειτουργεί –στους κόλπους της μεγάλης παγκόσμιας λειτουργίας. Η Ευρώπη άλλαξε θέση και βαρύτητα. Η Ασία έχει τη μεγαλύτερη βαρύτητα σήμερα, μαζί με τη Λατινική Αμερική. Βρισκόμαστε σε μια ευρεία μετατόπιση των οικονομικών ηπείρων. Δεν νομίζω πως δεν δείξαμε προσοχή: ανακαλύψαμε μάλλον εκ νέου πως η Ιστορία προχωρεί ερήμην μας. Μεταξύ του 1850 και του 1950 πιστέψαμε πως μπορούσαμε να προβλέψουμε και να κάνουμε σχέδια… Αλλά ήδη οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι μας είχαν προειδοποιήσει».
Εχοντας στον νου το βιβλίο σας «Ο μύθος του ναζισμού» (σ.σ.: γραμμένο από κοινού με τον Φιλίπ Λακού-Λαμπάρτ, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εστία) με όλη την επιχειρηματολογία περί της απουσίας της ταυτότητας στην τότε Γερμανία και την επίκληση του μύθου, σας προτείνω να κάνουμε μια, καταχρηστική ίσως, αναγωγή και να σκεφθούμε αυτό που λέγεται «ευρωπαϊκή ταυτότητα». Επιπροσθέτως, μπορούμε να εξηγήσουμε την έξαρση εθνικιστικών ή ακροδεξιών δυνάμεων στην Ευρώπη (η Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία λ.χ.) μόνο μέσα από τη λιτότητα και τη φτώχεια; Υπάρχουν «μύθοι» που τις θρέφουν;
«Η Ευρώπη είχε πολλές ταυτότητες: ελληνική, λατινική, αγγλική, γαλλική, ολλανδική, γερμανική, θρησκευτική, πανεπιστημιακή, του Διαφωτισμού, των εθνών, του εργατικού κινήματος. Υπήρξαν εκατό Ευρώπες, ύστερα η Ευρώπη κατέρρευσε, σπαράχθηκε, ίσως παραγέρασε. Με τις έντονες κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές, το τέλος της γεωργίας, έπειτα το τέλος ενός είδους βιομηχανίας, τα ταυτοτικά αντανακλαστικά παρουσιάστηκαν ως επικλήσεις σε παλιούς, φθαρμένους, διαβρωμένους μύθους… Είναι άθλιοι, άξεστοι, αλλά συνεχίζουν να υπάρχουν και να μας μολύνουν, επειδή δεν έχουμε άλλον «μυθικό» λόγο, δηλαδή έναν λόγο που θα μιλούσε για ένα «εμείς», για την «Ευρώπη», όπως αυτός του Διαφωτισμού και μετέπειτα του ρομαντισμού… Η Δημοκρατία, η Πολιτεία, η Νεωτερικότητα δεν κατάφεραν να γίνουν «μεγάλα αφηγήματα», το αντίθετο. Στους εθνικιστικούς, ρατσιστικούς, υπερταυτοτικούς μύθους, αντιτάσσουμε μόνο την ηθική. Πρέπει να αντιτάξουμε σκέψη και λόγο: πρέπει να μιλάμε για μια άλλη ανθρωπότητα, για μια ανθρωπότητα που πρέπει να γεννηθεί».
Πώς είδατε τη μεγάλη συγκέντρωση, εννοώ τα εκατομμύρια πολιτών, στο Παρίσι μετά την τρομοκρατική επίθεση στο «Charlie Hebdo»; Αναδύθηκε κάποιο «νόημα» κατά την άποψή σας; Ή μήπως ήταν απλώς μια ανακλαστική αντίδραση σε ένα σοκαριστικό γεγονός;
«Ο κόσμος αισθάνθηκε προσβεβλημένος ή, τουλάχιστον, απειλημένος. Ποτέ στο παρελθόν δεν έλαβε χώρα στο Παρίσι παρόμοια πράξη. Αυτό που είχε νόημα είναι η δριμύτητα της συζήτησης, η οποία συνδέθηκε αμέσως με την ευρεία συναίνεση της διαδήλωσης. Ακόμη και πριν από αυτήν, είχαμε σφοδρές συζητήσεις για τον κίνδυνο μιας πλαστής εθνικής ενότητας, για την παρουσία του τάδε ή του δείνα αρχηγού κράτους, για την ενθάρρυνση των αστυνομικών μέτρων, για τα βαθύτερα αίτια του «τζιχάντ», κ.τ.λ. Κι αυτό δεν έχει τελειώσει».
Πώς μπορούμε όμως να εξηγήσουμε (ή να ερμηνεύσουμε) τους δολοφόνους του «Charlie Hebdo»; Εννοώ, ευρύτερα, πώς εξηγείτε εσείς όλους αυτούς τους ανθρώπους που έχουν μεγαλώσει σε δυτικές χώρες και στρέφονται προς αυτόν τον ακραίο ισλαμικό ριζοσπαστισμό; Υπάρχει κάποια διάσταση που μας διαφεύγει;
«Θα μπορούσαμε να πούμε, με πιο απλά λόγια, πως πρόκειται για μιαν άλλη όψη που εξηγεί το ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία και/ή για τις άλλες μορφές πνευματικότητας. Οι νέοι, κυρίως εκείνοι που μένουν άνεργοι, χωρίς χρήματα, αλλά και χωρίς κάποιο ενδιαφέρον στη ζωή, χωρίς κοινωνικό περιβάλλον ή τρόπο ζωής, χωρίς πατρίδα, τη Γαλλία ή την Ευρώπη, είναι έτοιμοι να καταπέσουν σε μορφές φανατισμού. Συνάμα θεωρώ πως διαισθάνονται το πόσο αδύναμες είναι οι σημερινές κοινωνίες, το πόσο τυπικά είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα, το πόσο γερασμένοι είναι οι πολιτισμοί μας… Από την άλλη πλευρά, οι ίδιοι οι μουσουλμάνοι, στα κράτη στα οποία αποτελούν πλειοψηφία αλλά και στα ευρωπαϊκά κράτη, δεν συνειδητοποίησαν αυτό το φαινόμενο και δεν έκαναν αρκετά ώστε να σκεφθούν ένα νέο Ισλάμ. Από την εποχή του Χομεϊνί, κατέστη επιθυμητό ένα ισλαμικό πρότυπο στην εξουσία –βεβαίως ευρύ, ασαφές -, ξεπερνώντας τις αδυναμίες και τις διαιρέσεις του αραβο-ιρανο-αφρικανικού κόσμου, αλλά και ανάβοντας κάποιες εχθρικές εστίες αναμεταξύ τους».
Τα βιβλία σας για την «Αποδόμηση του χριστιανισμού» (Déconstruction du Christianisme) προκαλούν κι ένα ερώτημα που απηχεί διάφορες συζητήσεις που γίνονται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Πολλοί θεωρούν ότι ο Διαφωτισμός, οι αξίες που κατέλιπε για την πολιτική και κοινωνική οργάνωση, η laïcité για παράδειγμα, τελούν γενικότερα εν κινδύνω στην Ευρώπη ή ότι, εν πάση περιπτώσει, υποχωρούν μπροστά σε μια επάνοδο της θρησκείας. Είναι βάσιμοι αυτοί οι φόβοι;
«Ο Διαφωτισμός παραμέλησε έναν ολόκληρο τομέα, αυτόν του «ανορθολογισμού», με λίγα λόγια. Από την εποχή του ρομαντισμού, από την εποχή των μεγάλων πολιτιστικών ανατροπών της αρχής του 20ού αιώνα, η «λογική» έγινε είτε τεχνοκρατική (και οικονομική) είτε έννοια στενή και επισφαλής (δίκαιο, ηθική, ανθρωπισμός). Δεν μας εκπλήσσει το γεγονός ότι πολλοί την αναζητούν αλλού! Η κατάσταση ήταν παρόμοια στη Ρώμη δύο αιώνες προ Χριστού και είναι ο λόγος για τον οποίο φθάσαμε στη σημερινή εποχή».

  • Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Γαλλικό Ινστιτούτο και το Πανεπιστήμιο Bordeaux Montaigne διοργανώνουν στην Αθήνα διεθνές συνέδριο υπό τον τίτλο «Το είναι, το ενδόμυχο, το πολιτικό, Jean-Luc Nancy», παρουσία του φιλοσόφου, την Τετάρτη 4 και την Πέμπτη 5 Μαρτίου. Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα https://jeanlucnancy.gr/

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ