Στην καρδιά της ψυχικής υγείας

Στέλιος Στυλιανίδης & Συνεργάτες
Σύγχρονα θέματα κοινωνικής και κοινοτικής ψυχιατρικής
Για μία κριτική ανθρωποκεντρική ψυχιατρική
Εκδόσεις Τόπος, 2014,
σελ. 704, τιμή 56 ευρώ

Τον 4ο αιώνα π.Χ. ο Ιπποκράτης στο κείμενό του για την ιερά νόσο, την επιληψία δηλαδή, έχει γράψει: «Οχι μόνο η ευχαρίστηση, η χαρά και το γέλιο, αλλά και η θλίψη, ο πόνος και τα δάκρυα προέρχονται από τον εγκέφαλο και μόνο από αυτόν. Μέσω αυτού σκεφτόμαστε και καταλαβαίνουμε, βλέπουμε και ακούμε, διακρίνουμε το άσχημο από το όμορφο, το ευχάριστο από το δυσάρεστο, το καλό από το κακό». Ηταν η αρχή μιας προσπάθειας αντιμετώπισης του ανθρώπου, αλλά και των ψυχικών διαταραχών με τρόπους διάφορους από αυτούς που πρέσβευαν και πρεσβεύουν στο βασίλειο των δεισιδαιμονιών.

Η κοινωνική και κοινοτική ψυχιατρική κινείται σε ένα ευρύ και πολύπλοκο φάσμα από την κατανόηση της επίδρασης των κοινωνικών δομών και εμπειριών στην εμφάνιση, διαδρομή και έκβαση των ψυχικών διαταραχών, στην ανάπτυξη και αξιολόγηση πολύπλοκων κοινωνικών παρεμβάσεων και συστημάτων παροχής υπηρεσιών ως την επίδραση της κοινωνίας στην κατασκευή της ψυχικής νόσου και στις απαντήσεις που παρέχει.

Πρακτικές και εξέλιξη

Το βιβλίο του Στέλιου Στυλιανίδη και των συνεργατών του έχει ιδιαίτερη αξία διότι προσφέρει μια διορατική ματιά στα επιστημονικά και πολιτικά θεμέλια της κοινωνικής ψυχιατρικής, στις κύριες πολιτικές και πρακτικές, όσο και στην εξέλιξή της ως σήμερα. Παράλληλα προσεγγίζει τη σύγχρονη δυναμική και τη μελλοντική ανάπτυξή της. Πρόκειται, πιστεύω, για μια εξαιρετική προσφορά, όχι μόνο στην ελληνική αλλά και στη διεθνή βιβλιογραφία. Ηδη ετοιμάζεται η μετάφραση στην αγγλική γλώσσα από τις εκδόσεις Springer.

Το βιβλίο αποτελείται από τέσσερα μέρη.

Tο πρώτο, με τίτλο «Γενικά θέματα κοινωνικής ψυχιατρικής», περιλαμβάνει μεταξύ άλλων μια ιστορική αναδρομή στην ιστορία της τρέλας, αλλά και τις φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές βάσεις της κοινωνικής ψυχιατρικής. Η ιστορική αναδρομή ξεκινάει από την αρχαιότητα, περνάει από τη γένεση του ασύλου και την «ηθική θεραπεία» στα τέλη του 18ου αιώνα από τους William Tuke και Philippe Pinel, για να φθάσει στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα με την αντι-ψυχιατρική και το κίνημα του αποϊδρυματισμού από τη μία πλευρά και του «εξορθολογισμού της ψυχιατρικής» από την άλλη. Η επίδραση των κινημάτων αντι-ψυχιατρικής και αποϊδρυματισμού, παρά τις πολλές απλουστευτικές διατυπώσεις τους για την κατανόηση της πολύπλοκης ψυχικής αρρώστιας, συνέβαλαν αποφασιστικά τόσο στην ανάπτυξη κοινοτικών δομών ψυχικής υγείας (αντικαθιστώντας με καλές πρακτικές ψυχιατρικής μεταρρύθμισης τα ψυχιατρικά άσυλα) όσο και στην αποδοχή και αποστιγματισμό της ψυχικής αρρώστιας.

Στο κεφάλαιο που αφορά τις φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές βάσεις της κοινωνικής ψυχιατρικής ο Στέλιος Στυλιανίδης σχολιάζει και διαφωτίζει ορισμένες όψεις του έργου του Foucault και των υπαρξιστών φιλοσόφων, που αποτέλεσαν την κοινωνιολογική και φιλοσοφική βάση συγκρότησης του κινήματος της κριτικής ψυχιατρικής και του αποϊδρυματισμού. Επίσης, διερευνά την προβληματική της συγκρότησης του Υποκειμένου μέσα από τη συνεισφορά της φαινομενολογικής ψυχιατρικής, καθώς και τη σύνδεση της φαινομενολογικής φιλοσοφικής προσέγγισης με τη θεωρητική σκέψη του πρωτοπόρου στο κίνημα του αποϊδρυματισμού Franco Basaglia.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στις εφαρμογές της κοινοτικής ψυχιατρικής με βάση τον θετικό ορισμό της υγείας που έχει δώσει η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας σύμφωνα με τον οποίο υγεία είναι η κατάσταση απόλυτης φυσικής, νοητικής και κοινωνικής ευεξίας. Ο Στέλιος Στυλιανίδης είναι καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Τμήμα Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, είναι επίσης ιδρυτής και επιστημονικός διευθυντής της ΜΚΟ Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ). Με τις παραπάνω ιδιότητές του έπαιξε κεντρικό ρόλο στο κίνημα της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, διατελώντας και αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Εταιρείας για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση (WAPR). Ετσι, μας προσφέρει μια εξαιρετικά διορατική ματιά στα επιστημονικά και πολιτικά θεμέλια της κοινοτικής ψυχιατρικής, στις κύριες πολιτικές και πρακτικές και στην εξέλιξή της ως σήμερα, ενώ παράλληλα προσεγγίζει τη σύγχρονη δυναμική και τη μελλοντική ανάπτυξή της. Ως προς τη χώρα μας, το βιβλίο περιγράφει την ανάπτυξη των μονάδων της σύγχρονης ψυχιατρικής φροντίδας στην κοινότητα όπως είναι τα Κέντρα Ημέρας, οι Κινητές Μονάδες, η Κατ’ Οίκον Φροντίδα, τα Οικοτροφεία, τα Προστατευόμενα Διαμερίσματα, καθώς επίσης και τις θεραπευτικές τεχνικές που εφαρμόζονται, όπως είναι το μοντέλο recovery, η βραχεία ψυχοθεραπεία σε κοινοτικό πλαίσιο ή το πρόγραμμα προαγωγής ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων.

Στον περιορισμένο χώρο που διαθέτω θεωρώ σκόπιμο να σταθώ σε δύο από τις παραπάνω δομές, ήτοι στις Κινητές Μονάδες και στο Κέντρο Ημέρας «Βαβέλ».

To 1981 αποτελεί έτος-σταθμό, κατά το οποίο οι κινητές μονάδες ψυχικής υγείας ενσωματώθηκαν στο Δημόσιο Σύστημα Ψυχικής Υγείας στην Ελλάδα. Η Εταιρεία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας (ΕΚΨ & ΨΥ), που ιδρύθηκε από τον καθηγητή Παναγιώτη Σακελλαρόπουλο, ξεκίνησε τη λειτουργία μιας κινητής μονάδας στον Νομό Φωκίδας, όπου οργανώθηκε ένα σύστημα έγκαιρης παρέμβασης στο πλαίσιο της κοινότητας και της οικογένειας για οξέα περιστατικά ή και σε άτομα με χρόνια ψυχικά προβλήματα. Η μονάδα αυτή, στελεχωμένη με νέους επιστήμονες, εξοπλισμένους με γνώση και σθένος, συνεχίζει να λειτουργεί με ιδανικό τρόπο ως και σήμερα. Οπως τονίζεται στο βιβλίο, σημαντικό ζήτημα που αναδείχθηκε από την εφαρμογή των Κινητών Μονάδων είναι αφενός η απάντηση στο αίτημα για ψυχιατρική βοήθεια σε απομονωμένες περιοχές της χώρας και αφετέρου η ανάγκη να είναι η θεραπεία πολιτιστικά συμβατή με το κοινωνικό-πολιτισμικό περιβάλλον και τα τοπικά κοινωνικά δίκτυα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα επιτυχούς απάντησης στα παραπάνω είναι οι Κινητές Μονάδες Βορειοανατολικών και Δυτικών Κυκλάδων, Εβρου και Ροδόπης. Δύο άρθρα του βιβλίου αναφέρονται στην εμπειρία, στη λειτουργία και την προσφορά σε ενηλίκους και παιδιά των κινητών μονάδων των Κυκλάδων (ιδρυτής και επιστημονικός υπεύθυνος ο Στέλιος Στυλιανίδης). Οι μονάδες Εβρου και Ροδόπης λειτουργούν στο πλαίσιο της ΕΚΨ & ΨΥ. Η πρώτη έχει επιτύχει να αποκτήσει την εμπιστοσύνη ενός σημαντικού μέρους των Ρομά της περιοχής. Η δε μονάδα της Ροδόπης, έχοντας στο δυναμικό της υψηλού επιπέδου θεραπευτές που προέρχονται από τις μειονότητες της περιοχής, εμφανίζει τα τελευταία χρόνια μια εντυπωσιακή αύξηση μειονοτικών που καταφεύγουν για ψυχιατρική βοήθεια σε αυτήν.

Σε ειδικό κεφάλαιο του βιβλίου εξετάζεται η σχέση μετανάστευσης και ψυχικής υγείας, ενώ περιγράφονται οι βασικές πτυχές οργάνωσης και λειτουργίας μιας μονάδας ψυχικής υγείας για μετανάστες στο κέντρο της Αθήνας, του Κέντρου Ημέρας Βαβέλ.

Κλείνοντας, αναφέρω μερικούς τίτλους κεφαλαίων του βιβλίου για να αναδείξω το εύρος των θεμάτων που διαχειρίζονται με εξαιρετικό τρόπο ο Στυλιανίδης και οι συνεργάτες του: ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη, η συμβολή της ψυχαναλυτικής σκέψης και πρακτικής στην κοινωνική-κοινοτική ψυχιατρική, σύγχρονες τεχνολογίες και εφαρμογές και κοινωνική ψυχιατρική, η σεξουαλικότητα των ασθενών με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές στις δομές ΨΚΑ, συμμετοχή χρηστών και οικογενειών στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας κ.τ.λ.

Πιστεύω ότι το βιβλίο αποτελεί ένα μεγάλο βήμα στην έκθεση της θεωρίας και πρακτικής της κοινωνικής – κοινοτικής ψυχιατρικής και παράλληλα πηγή έμπνευσης για τον σχεδιασμό των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Τέλος, αφορά όχι μόνο τους ειδικούς αλλά και τους μη ειδικούς αναγνώστες.

Ο κ. Ηλίας Κούβελας είναι ομότιμος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών.