Στα πλοκάμια της κρίσης

Νίκος Α. Μάντης
Πέτρα ψαλίδι χαρτί.
Σπονδυλωτό μυθιστόρημα
Εκδόσεις Καστανιώτη,
σελ. 262, τιμή 12,78 ευρώ

Εγραφα την προηγούμενη εβδομάδα πως η ολομέτωπη αντιμετώπιση της κρίσης από τη λογοτεχνία δεν οδηγεί κατ’ ανάγκην σε αρνητικά αποτελέσματα. Μπορεί και με αυτόν τον τρόπο να μιλήσουν οι συγγραφείς για όσα μάς ταλανίζουν την τελευταία πενταετία, αρκεί να μην πιαστούν στο δόκανο της πολιτικολογίας και της ηθικολογίας. Το καινούργιο μυθιστόρημα του Νίκου Α. Μάντη είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα για το τι μπορεί να γίνει προς μια τέτοια κατεύθυνση. Η κρίση ξεμυτίζει σε κάθε του σχεδόν σελίδα χωρίς παρ’ όλα αυτά να το φορτώνει με το παραμικρό περιττό ή άσχετο βάρος.

Η πραγματικότητα στο Πέτρα, ψαλίδι, χαρτί είναι ευθύς εξαρχής δυσβάστακτη: κόβει τα χέρια και σπαράζει την καρδιά των ηρώων, αφαιρώντας τους και την ελάχιστη προοπτική επιβίωσης. Κανένας δεν έχει τη δύναμη να υπομείνει το μέγεθός της ή να ανακαλύψει μιαν οδό διαφυγής από τον ασφυκτικό κλοιό της. Πρόκειται ωστόσο για μια πραγματικότητα απαλλαγμένη από το οποιοδήποτε εξωτερικό χαρακτηριστικό, ριζωμένη στον ψυχισμό των πρωταγωνιστών, εγκατεστημένη στο μεδούλι των καταστάσεων που ορίζουν την τύχη τους.

Τι είναι για παράδειγμα τα δύο πρεζόνια με την ιστορία των οποίων ξεκινάει το βιβλίο; Ζώντας στο περιθώριο μιας καθημαγμένης μητρόπολης, όπου η ποινική παράβαση συνορεύει με το πολιτικό έγκλημα (ο ένας εκ των δύο έχει ενδυθεί τα μαύρα άμφια της Χρυσής Αυγής), θα διαγράψουν μιαν αυτοκαταστροφική πορεία η οποία θα φέρει στην πρώτη γραμμή τον ρημαγμένο εσωτερικό τους κόσμο: την αδυναμία τους να πιαστούν έστω και στοιχειωδώς από μια σωτήρια λαβή, τη σχεδόν φυσική τους προδιάθεση να χαλάσουν τόσο τους άλλους όσο και τον εαυτό τους. Και τι είναι εν συνεχεία η γιαγιά που θα αγκαλιάσει απεγνωσμένα το αυτιστικό εγγόνι της; Μια συμπονετική φιγούρα που δίνει μικροποσά στο προσωπικό του χειμαζόμενου ιδρύματος στο οποίο έχουν παρατήσει το παιδί οι γονείς του ή μια γυναίκα που προσδοκά εναγωνίως να χαραχτεί ένα ίχνος κίνησης στα παγωμένα μέλη του; Και πώς να δούμε τον μετανάστη από το Πακιστάν με τα άψογα ελληνικά; Είναι απλώς ένας ψυχρός εκτελεστής των ημερών μας ο οποίος κερδοσκοπεί εις βάρος των συμπατριωτών του, στοιβάζοντας τα ανήμπορα κορμιά τους σε μια το πάλαι ποτέ λαμπρή αστική πολυκατοικία, αλλά και βάζει στο χέρι μιαν ολόκληρη περιουσία αφού προηγουμένως σκοτώσει πατέρα και γιο; Πρόκειται για κάτι μάλλον περιπλοκότερο: ένα πρόσωπο που θα δοκιμάσει και θα πετύχει έναντι παντός αντιτίμου να αναποδογυρίσει την πολύχρονη μοίρα του ως απόβλητου και ξένου.

Και τι έχει απογίνει το ζευγάρι που εγκατέλειψε το αυτιστικό αγόρι στο ίδρυμα; Εδώ οι ήρωες θα αναπτύξουν μια πιο άμεση σχέση με την κρίση εφόσον ο χωρισμός τους (αρκετά μετά τη γέννηση του παιδιού) θα έρθει ως απότοκο των επαγγελματικών προβλημάτων τα οποία θα προκύψουν με το ξέσπασμά της. Και πάλι, όμως, τα αίτια της κακοδαιμονίας θα αποδειχθούν οργανικότερα: ο διαστροφικός δεσμός των δύο ηρώων με το χρήμα, σε συνδυασμό με ένα ισχυρό, ακατανίκητο αίσθημα ταξικής μειονεξίας, θα προλάβουν να αλώσουν πρόωρα (ήδη από τα χρόνια της ευμάρειας) την ακεραιότητά τους. Και ο πολιτικός που θα συρθεί στις φυλακές επί διαφθορά; Κι αυτός δεν είναι με τη σειρά του μια φωτογραφική αναφορά στη σήψη και την παρατεταμένη ατιμωρησία, αλλά ένας άνθρωπος που σχεδόν εξαναγκάστηκε να χάσει την εντιμότητά του. Ξαφνική επιστροφή στα πρεζόνια. Ο ένας θα καταφέρει κατά πάσα πιθανότητα να γλιτώσει από την κόλασή του αφού θα τον συναντήσουμε τώρα στα σύνορα, μακριά από την αγκαλιά του νεοναζισμού και την καθημερινή αγχόνη της Αθήνας. Ο άλλος θα φτάσει μέχρι τον πάτο και θα πεθάνει εν μέσω κρίσεως με τον πλέον απαξιωτικό τρόπο. Τι θα προετοιμάσει ωστόσο στ’ αλήθεια αυτόν τον θάνατο; Για άλλη μία φορά, ένας παράγοντας εκ των ένδον: ένα βαθύ, αθεράπευτο οικογενειακό τραύμα, που θα αποκαλυφθεί στην πλήρη του ένταση μόνο στις ακροτελεύτιες αράδες του βιβλίου (αφήνω έξω από τη συζήτηση το κεφάλαιο με τις δύο δημοσίους υπαλλήλους: είναι αφηγηματικά και υφολογικά αμήχανο ενώ δεν προσθέτει τίποτε στη γενική εικόνα).

Η κρίση διάχυτη, απλωμένη παντού, αποτυπωμένη και στην πιο αδιόρατη λεπτομέρεια. Και από την άλλη μεριά, η κρίση όχι ως αιτία και παραγωγός των πάντων, αλλά σαν ένα καθοριστικό άνοιγμα του χρόνου: μια συγκυρία που θα συντονίσει τις τροχιές της ζωής εντελώς διαφορετικών μεταξύ τους ανθρώπων όχι μόνο μεγεθύνοντας και επιταχύνοντας τα ιδιωτικά τους πάθη, αλλά και εκθέτοντάς τα σε κοινή θέα. Γιατί αυτό είναι η κρίση στο μυθιστόρημα του Μάντη: το σκληρό φως που θα πέσει χωρίς προειδοποίηση πάνω στο επιμελώς κρυμμένο ιδιωτικό, ο δαίμονας που θα αφυπνίσει το ναρκωμένο κακό, ο κινητήρας που θα ενεργοποιήσει οιονδήποτε ανεσταλμένο αμοραλισμό.

Κατά το περιεχόμενο και η φόρμα. Τα πρόσωπα που αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλο σε μιαν ιστορία του Μάντη μετακινούνται στο φόντο της δράσης σε μιαν επόμενη, για να επανακάμψουν εκ νέου αργότερα, ιδωμένα στο πλαίσιο μιας καινούργιας πλοκής. Είναι όπως όταν στριφογυρίζουμε στην παλάμη μας έναν πολύχρωμο κύβο: κάθε πλευρά του δείχνει ένα διαφορετικό χρώμα και όλες μαζί δένουν σε ένα αξεχώριστο σύνολο που δεν επικαλύπτει ποτέ τα μέρη του. Ιδιοφυής τεχνική για ένα μυθιστόρημα που θέλει να δείξει πως μπορεί η κρίση να εκδηλώνεται και να βιώνεται συλλογικά, αλλά η πραγματική αφετηρία της για τον καθένα βρίσκεται στο ατομικό του άδυτο.