Διαφωτισμός και Φιλική Εταιρεία

Το 2014 υπήρξε έτος που σημαδεύτηκε από συρροή ιστορικών επετείων. Μερικές από αυτές, όπως η συμπλήρωση ενός αιώνα από την έκρηξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, προκάλεσαν πλείστες εκδηλώσεις σε διεθνή κλίμακα. Αλλες πέρασαν σχεδόν απαρατήρητες. Πριν κλείσει ο χρόνος θα άξιζε να κάνουμε μερικές σκέψεις για την επέτειο μιας πρωτοβουλίας κρίσιμης για την καλλιέργεια του πνεύματος της ελευθερίας στην ελληνική κοινωνία. Πρόκειται για τα διακόσια χρόνια από την ίδρυση το 1814 της Φιλικής Εταιρείας. Για να γίνει κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο η Φιλική Εταιρεία συνέβαλε στην καλλιέργεια του πνεύματος της ελευθερίας θα πρέπει να εξεταστεί η σχέση της με το φαινόμενο του Διαφωτισμού ως ρεύματος ιδεών μάλλον παρά ως κινήματος προσώπων. Η απάντηση δεν είναι ούτε προφανής ούτε εύκολη, ακριβώς γιατί η Φιλική Εταιρεία, ως συνωμοτική οργάνωση, έκανε καλά τη δουλειά της: προφύλαξε τη μυστικότητά της με ζήλο, καταστρέφοντας όσο μπορούσε τα τεκμήρια. Λιγοστές είναι επίσης οι μαρτυρίες των πρωταγωνιστών. Από τους ιδρυτές και στυλοβάτες της μόνο ο Εμμανουήλ Ξάνθος μάς άφησε τη μαρτυρία του, ενώ η ευγενέστερη μορφή, ο ανιδιοτελής οραματιστής Νικόλαος Σκουφάς, δεν άφησε καμιά μαρτυρία. Από τους άλλους, όσοι έγραψαν, το έπραξαν ως μέρος της προσωπικής απολογίας του βίου τους, πράγμα που δεν βοηθά πάντα το έργο της αναζήτησης της αλήθειας.

Αυτά είναι τα μεθοδολογικά προβλήματα. Υπάρχουν όμως και τα λιγοστά τεκμήρια τα οποία μπορούν να οριοθετήσουν την άσκηση της ιστορικής ανάκτησης του παρελθόντος. Από αυτά τα λιγοστά τεκμήρια που είναι θεμελιώδη για την ανάλυσή μας το σημαντικότερο είναι το κείμενο του όρκου που διέσωσε ο Ιωάννης Φιλήμων.

Ο όρκος, όπως και όλη η τελετουργία της μύησης των μελών της Εταιρείας ήταν εμπνευσμένα από τα πρότυπα του ελευθεροτεκτονισμού, πήγαζαν δηλαδή από την παράδοση της ελευθεροφροσύνης που είχε συνδεθεί στενά με τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και τους μηχανισμούς της διάδοσής του από τους κύκλους των λογίων στην ευρύτερη κοινωνία.

Ο όρκος των Φιλικών είναι ένα κείμενο το οποίο συμπυκνώνει τις αρχές και τις αξίες του Διαφωτισμού. Η ορκωμοσία στον «ένα και αληθινόν Θεόν» αντί της Αγίας Τριάδος ανακαλεί τις θεολογικές αντιλήψεις του Διαφωτισμού περί ανωτάτου όντος˙ η διακήρυξη της ανεξιθρησκίας στη δέσμευση «να ευλαβώμαι την θρησκείαν μου, χωρίς να καταφρονώ τας άλλας»˙ το μίσος κατά της τυραννίας και ο πόθος, το πάθος για την ελευθερία˙ η ένθερμη φιλοπατρία και η ζωηρή συναίσθηση του ανήκειν στο ελληνικό έθνος, του οποίου η ταυτότητα καθορίζεται κυρίως από τη σχέση του με την κλασική αρχαιότητα: όλα αυτά τα στοιχεία συνθέτουν τη φιλελεύθερη ιδεολογία του δημοκρατικού Διαφωτισμού. Υπό τις συνθήκες της καταστολής που επιβλήθηκαν στην Ευρώπη μετά την ήττα του Ναπολέοντα και της Γαλλικής Επανάστασης, κοσμοϊστορικές εξελίξεις που συνέπεσαν ακριβώς με το έτος της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας, η δημοκρατική αυτή ιδεολογία και οι φορείς της βρήκαν καταφύγιο στη μυστικότητα των εταιρειών των μυημένων. Η Φιλική Εταιρεία υπήρξε το ελληνικό αντίστοιχο αυτού του ευρύτερου ευρωπαϊκού φαινομένου.

Η σχέση Διαφωτισμού και Φιλικής Εταιρείας θα μπορούσε να προσεγγιστεί και σε ένα άλλο επίπεδο, στο επίπεδο της κοινωνικής ιστορίας των ιδεών. Στο επίπεδο αυτό η ιστορική ανάλυση θέτει τα ερωτήματα της διάδοσης των ιδεών από τους κύκλους των διανοητικών ελίτ που τις επεξεργάζονται αρχικά προς την ευρύτερη κοινωνία και της λειτουργίας τους ως στοιχείων και κινήτρων της κοινωνικής πράξης. Πολύ συχνά τίθεται το ιστοριογραφικό ερώτημα για τη σχέση Διαφωτισμού και Επανάστασης, για την αιτιώδη αλληλουχία δηλαδή η οποία θέτει τις ιδέες σε κίνηση και τις μετουσιώνει σε πολιτική δράση. Το ζήτημα έχει ερευνηθεί από μακρού σε συνάρτηση προς την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση, λιγότερο σε σχέση με την Ελληνική.

Οπως είναι γνωστό, οι δημιουργοί της Φιλικής Εταιρείας δεν ανήκαν στις τάξεις των σημαντικών εκπροσώπων της ελληνικής λογιοσύνης του Διαφωτισμού. Επιπλέον οι πιο διακεκριμένοι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού στην ελληνική παιδεία, με κορυφαίο μεταξύ αυτών τον Αδαμάντιο Κοραή, παρέμειναν απόμακροι και σκεπτικοί απέναντι στην ανατρεπτική πρωτοβουλία της Φιλικής Εταιρείας. Ας θυμηθούμε και την αρχική επιφυλακτικότητα του Ανθίμου Γαζή, όταν αρκετά ενωρίς του προτάθηκε από τον ίδιο τον Σκουφά να μυηθεί. Βεβαίως και ο Γαζής και άλλοι σημαντικοί εκπρόσωποι του Διαφωτισμού όπως ο Βενιαμίν Λέσβιος, ο Στέφανος Δούγκας, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Δανιήλ Φιλιππίδης εντάχθηκαν στη Φιλική Εταιρεία αργότερα, όταν στις παραμονές της Επανάστασης το δίκτυο των μυημένων άρχισε να λαμβάνει μαζικές διαστάσεις. Αρχικά όμως, ως σύλληψη και ως επιλογή μορφής πολιτικής δράσης η Φιλική Εταιρεία δεν υπήρξε προϊόν ούτε πεδίο δραστηριότητας της προβεβλημένης διανόησης του Διαφωτισμού. Υπήρξε όμως, όπως και οι άλλες μυστικές εταιρείες στην Ευρώπη, μηχανισμός εμπέδωσης και διάδοσης των ιδεών του Διαφωτισμού, ιδίως της ιδέας της ελευθερίας, της ιδέας της πολιτείας του δικαίου και της ιδέας του ελεύθερου πολίτη, σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού, ιδίως σε κοινωνικές ομάδες αστικού πληθυσμού που διέθεταν επίγνωση της επιτακτικής ανάγκης της ανατροπής του δεσποτισμού και της σύμπηξης κράτους δικαίου. Αυτή κατ’ εξοχήν υπήρξε η σχέση της Φιλικής Εταιρείας με τον Διαφωτισμό.

Η πορεία των πραγμάτων εντός της δυναμικής του ιστορικού γίγνεσθαι υπήρξε βεβαίως πολύ συνθετότερη και, όπως συμβαίνει πάντοτε ως εκ της φύσεως των ανθρωπίνων πραγμάτων, αρκετά αντιφατικότερη. Οι σκοπιμότητες της πολιτικής δράσης και η διεθνής συγκυρία της Παλινόρθωσης επέβαλαν την επιλογή της καλλιέργειας της ιδέας της πρόσδεσης της Φιλικής Εταιρείας στη ρωσική πολιτική, στοιχείο αστήρικτο μεν, το οποίο όμως εικονικά επιβεβαιώθηκε με την τελική επιλογή ως αρχηγού του Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Επίσης οι ανάγκες και οι σκοπιμότητες της προετοιμασίας της εξέγερσης επέβαλαν τη μαζική μύηση κοινωνικών στοιχείων όπως οι προύχοντες, ιδίως της Πελοποννήσου, και πολλών μελών του ανώτερου κλήρου, τους οποίους οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας έβλεπαν αρχικά με αρκετή επιφυλακτικότητα. Ομως οι επιταγές αυτές της πρακτικής πολιτικής δεν αναιρούν την αρχική ταύτιση με την εκκοσμικευμένη φιλοσοφία του Διαφωτισμού και τις πολιτικές του αξίες. Το ίδιο ισχύει και σε σχέση με τις διαμάχες που ανέκυψαν μετά την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα το 1821, με χαρακτηριστική εκδήλωση την πολεμική μεταξύ του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου και του ηγέτη των Φιλικών στην επαναστατημένη χώρα Δημητρίου Υψηλάντη.

Η Φιλική Εταιρεία πάντως, ως μια έμπρακτη και οργανωμένη εκδήλωση του πνεύματος του Διαφωτισμού, συνέβαλε στη δημιουργία του κλίματος της επαναστατικής προσμονής που προετοίμασε την ελληνική κοινωνία για την εθνεγερσία. Με αυτή την έννοια το υπόδειγμα πολιτικής δράσης το οποίο αντιπροσωπεύει η Φιλική Εταιρεία απαντά στο ερώτημα για τη σχέση Διαφωτισμού και Επανάστασης και εικονογραφεί με απτό και συγκεκριμένο τρόπο τη λειτουργία των ιδεών στη διαμόρφωση της πολιτικής πράξης.