Τα ζώα στη φάρμα των ανθρώπων

Οταν ο Τ.Σ. Ελιοτ εξέδιδε το 1939 την ποιητική του συλλογή Εγχειρίδιο πρακτικής γατικής του γερο-Πόσουμ (Old Possum’s Book of Practical Cats), ήταν αδύνατον να φανταστεί πως τα ποιήματα εκείνα θα ενέπνεαν τόσους και τόσους – μουσικούς κατά το πλείστον. Aποκορύφωμα το μιούζικαλ «Cats» του Αντριου Λόιντ Βέμπερ που παρουσιάστηκε το 1981 στο Λονδίνο και έναν χρόνο αργότερα στο Μπρόντγουεϊ της Νέας Υόρκης. Υπήρξε το μακροβιότερο του είδους, ώσπου να ξεπεραστεί από «Το φάντασμα της όπερας» του ίδιου συνθέτη.

Το κοινό διαπίστωνε ότι ο σοβαρός, σκυθρωπός και αυστηρός ποιητής της Ερημης χώρας διέθετε μιαν απίστευτη αίσθηση του χιούμορ. Ολα τα ανθρωπομορφικά στοιχεία, που στην υπόλοιπη ποίησή του είναι δυσδιάκριτα, αν δεχθεί κανείς ότι υπάρχουν, αναδεικνύονται στα ποιήματα αυτά που προκαλούν την ευφορία, το γέλιο και τον θαυμασμό – για να μην αναφερθούμε στην ευρηματικότητα και στην ασύγκριτη τεχνική τους.

Ο Ελιοτ δεν ήταν ασφαλώς ο μόνος συγγραφέας της νεότερης εποχής που είχε αδυναμία στα ζώα και ειδικότερα στις γάτες. Τις λάτρευαν η Κολέτ, ο Μαρκ Τουέιν, ο Χέμινγκγουεϊ και ο Σαρτρ, που τη γάτα του την ονόμαζε – τι άλλο; – Μηδέν (από το βασικό του βιβλίο, θεωρούμενο και καταστατικό έργο του υπαρξισμού, Το είναι και το μηδέν ). Ο Χούλιο Κορτάσαρ είχε δώσει το όνομα Τέοντορ Αντόρνο στη δική του, ο Μπέκετ ονόμασε τα δύο γατάκια του Βατ και Μέρφι (που είναι οι τίτλοι δύο μυθιστορημάτων του) και ο Χαρούκι Μουρακάμι σήμερα αποκαλεί τον γάτο του Κάφκα. Αλλοι σημαντικοί συγγραφείς όμως είχαν αδυναμία στους σκύλους, όπως ο Φόκνερ και ο Στάινμπεκ.

Η σχέση των συγγραφέων με τα ζώα δεν περιορίζεται στην παιδική λογοτεχνία, μολονότι ο ανθρωπομορφικός χαρακτήρας των παραμυθιών όπου πρωταγωνιστούν ζώα κινηματοποιεί δραστικότερα τη φαντασία και καθιστά γοητευτικότερη την αλληγορία.

Οι συγγραφείς είχαν πάντοτε στενή σχέση με τα ζώα, ίσως γιατί προσπαθώντας να διεισδύσουν στην ανθρώπινη ψυχή πολλοί αμφιβάλλουν για το αν ο άνθρωπος είναι το κέντρο του Σύμπαντος. Και αν οι περισσότεροι τρέφουν αδυναμία στις γάτες, αυτό ίσως οφείλεται στην αίσθηση ελευθερίας που αποπνέουν αυτά τα υπερήφανα ζώα.

Για τούτο το αιλουροειδές έχουν γραφεί αναρίθμητες σελίδες από τον καιρό ακόμη που λατρευόταν στην αρχαία Αίγυπτο. Εξακολουθούν να γράφονται πλήθος γοητευτικά κείμενα και σήμερα. Για τη γάτα έγραψαν ποιητές πρώτης γραμμής: από τον Μποντλέρ και τον Τζον Κιτς ως τον Ρίλκε, τον Γέιτς και τον Μοντάλε. Και δικοί μας: ο Καββαδίας, ο Σαχτούρης, ο Σεφέρης, ο Ρίτσος, ο Πατρίκιος, η Δημουλά και άλλοι. (Για να μη μιλήσουμε για τις στερεότυπες εκφράσεις, όπως «μάτια γάτας», «περπάτημα γάτας», «ήρθε σαν τη γάτα», «αυτός είναι γάτα» και τις συναφείς.)

Η γάτα είναι σύμβολο του μυστηρίου και της ανεξαρτησίας. Στην Ερημη χώρα του Ελιοτ η πόλη (το Λονδίνο) είναι τόπος της εξορίας και της πτώσης, αλλά στο Εγχειρίδιο πρακτικής γατικής του γερο-Πόσουμ το Λονδίνο των γάτων του είναι βασίλειο της ελευθερίας και της κατεργαριάς.

Ω
ς πλάσματα πονηρά και ανεξάρτητα – αλλά και δαιμονικά ενίοτε – εμφανίζονται στη λογοτεχνία οι γάτες. Μια τέτοια γάτα είναι ένας από τους εντυπωσιακότερους χαρακτήρες του Μπουλγκάκοφ στο σατιρικό του μυθιστόρημα Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα , όπου ο Εξαποδώ αποφασίζει να χώσει τη μύτη του στις υποθέσεις της Σοβιετικής Ενωσης. Της δίνει το όνομα Μπέγκεμοτ (η ρωσική ονομασία, που σημαίνει επίσης και ιπποπόταμος, του βιβλικού τέρατος Βεεμώθ). Είναι τεράστια, σχεδόν όσο και μια αρκούδα, βαδίζει στα δύο πόδια και λατρεύει τη βότκα, τα πιστόλια και το σκάκι. Αυτονόητο, θα έλεγα, αφού βρίσκεται στη Μόσχα. Δεν χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να συλλάβει κανείς την πολιτική διάσταση του βιβλίου. Γι’ αυτό και το μυθιστόρημα του Μπουλγκάκοφ μόλις το 1967 εκδόθηκε στη Σοβιετική Ενωση.

Αλλά ο ευφυής εκείνος συγγραφέας έγραψε κι ένα άλλο σημαντικό έργο, την Καρδιά ενός σκύλου , όπου δεν πρωταγωνιστεί μια γάτα αλλά ένας αδέσποτος σκύλος, ο οποίος παίρνει τη μορφή ανθρώπου. Το αγαθό τετράποδο γίνεται άνθρωπος, δηλαδή το είδος του ανθρώπου που φιλοδοξούσε να δημιουργήσει το σοβιετικό σύστημα. Γραμμένο το 1925, είχε την ίδια περίπου τύχη με το Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα . Παρέμεινε ανέκδοτο ως το 1987.

Αν η γάτα θεωρείται σύμβολο της ανεξαρτησίας, ο σκύλος είναι το παράδειγμα της απόλυτης αφοσίωσης, λέει η κοινοτοπία – μολονότι αυτό ισχύει ως εκεί που ισχύει. Βεβαίως, το αντιπροσωπευτικότερο (αλλά και συγκινητικότερο) παράδειγμα αγάπης και αφοσίωσης είναι, ως γνωστόν, ο Αργος, το σκυλί του Οδυσσέα που τον αναγνωρίζει κι ας είναι ντυμένος ζητιάνος, κι ας έχουν περάσει 20 χρόνια από τότε που έφυγε.

Η απόδοση ανθρώπινων γνωρισμάτων στα ζώα – και το αντίστροφο – είναι ένας τρόπος να καταλαβαίνει κανείς καλύτερα τον κόσμο και στο πρακτικό και στο φαντασιακό επίπεδο.

Ο σύγχρονος συγγραφέας που λάτρεψε τους σκύλους ήταν ο Τζακ Λόντον. Οποιος έχει διαβάσει ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του, το Κάλεσμα της άγριας φύσης , δεν πρόκειται να λησμονήσει τον πρωταγωνιστή του, τον σκύλο Μπακ, απόλυτο σύμβολο αφοσίωσης αλλά και του αγώνα για επιβίωση. Και κανένα άλλο πλάσμα δεν εκφράζει καλύτερα εκείνο που έλεγε ο συγγραφέας: πως το να δίνεις τροφή σε έναν σκύλο όταν πεινάει δεν είναι ένδειξη αγάπης. Ενδειξη αγάπης είναι όταν μοιράζεσαι μαζί του το φαγητό σου.

Γιατί όμως οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες καταλαβαίνουν καλύτερα – δεν θα έλεγα φυσικά πως αγαπούν περισσότερο – τα ζώα; Προφανώς επειδή ο ανθρωπομορφισμός και η μεταμόρφωση είναι συστατικά γνωρίσματα της φαντασίας, όπου μπορεί κανείς να κινηθεί με μεγαλύτερη ελευθερία, να αξιοποιήσει εντυπωσιακότερα την επινοητικότητά του, να μετατοπίσει το νόημα στην περιοχή της γοητείας και του παράξενου, να μας πει τελικά ότι ο κόσμος είναι πολύ ευρύτερος από όσο πιστεύουμε. Από τον Αίσωπο στον Λαφοντέν και από εκεί στον Αντερσεν και στους σύγχρονους μυθογράφους, η αλληγορική γλώσσα παραμένει κυρίαρχη σε μεγάλο τμήμα της παγκόσμιας κουλτούρας που θέλει να μιλήσει για το παρόν χωρίς να αποσπαστεί από τις μυθολογικές ρίζες και τα αιώνια προβλήματα: του Καλού και του Κακού, της αλήθειας και του ψέματος, της ζωής και του θανάτου.

Τα ζώα κυριαρχούν στην παιδική λογοτεχνία, όμως στη λογοτεχνία των ενηλίκων μας θυμίζουν πως και ο πολιτισμός έχει την παιδική του ηλικία, με τα προτερήματα και τα ελαττώματά της. Οτι το αρχέγονο, το θαύμα συχνά, αλλά και η βαρβαρότητα όχι λίγες φορές έρχονται από το παρελθόν και μπορούν να παραμορφώσουν το παρόν.

Ετσι, για να καταγγείλει τον σταλινικό ολοκληρωτισμό ο Τζορτζ Οργουελ έγραψε μιαν ανεπανάληπτη πολιτική αλληγορία, τη Φάρμα των ζώων , όπου οι πρωταγωνιστές είναι τα ζώα ενός αγροκτήματος που κάποια μέρα επαναστατούν, διώχνουν τον ιδιοκτήτη και αναλαμβάνουν από κοινού τη φάρμα. Κάποια στιγμή όμως τα γουρούνια παίρνουν την εξουσία και επιβάλλουν ένα τυραννικό καθεστώς. Στο τέλος, οι ηγέτες τους «τα βρίσκουν» με τους ιδιοκτήτες των κτημάτων και στο συμπόσιο όπου τρώνε και πίνουν τους βλέπουν τα άλλα ζώα του αγροκτήματος και δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν ποιοι από τους συνδαιτυμόνες είναι οι άνθρωποι και ποιοι τα ζώα.

Ο Οργουελ είχε δει από νωρίς τη μεταλλαγή του σοβιετικού καθεστώτος και τη μετατροπή του σε δικτατορία. Και δεν είναι διόλου τυχαίο που στον αρχηγό των γουρουνιών (που αντιπροσωπεύει τον Στάλιν) δίνει το όνομα Ναπολέων. Για να τονίσει πως, εκτός από ολοκληρωτικό, το καθεστώς είχε και αυτοκρατορικό χαρακτήρα.

Ουδείς φανταζόταν έως τον 19ο αιώνα πως θα βρισκόταν συγγραφέας που θα επέλεγε ένα θαλάσσιο κήτος, μιαν άσπρη φάλαινα, για να στήσει μια αλληγορία του Κακού, της έμμονης ιδέας για εκδίκηση, του πάθους που τυφλώνει τον νου και σε τελική ανάλυση της ζωής και του θανάτου. Πρόκειται φυσικά για τον Μόμπι Ντικ (όνομα της φάλαινας) του Χέρμαν Μέλβιλ, ένα από τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών, όπου κι αυτά που προανέφερα μέρος μόνο καλύπτουν από το τεράστιο συμβολικό πεδίο που ανοίγεται σε τούτο το μεγάλο έργο.

Αργότερα ο Χ. Γκ. Γουέλς εξέδωσε το Νησί του δρος Μορό , από τα πρώτα και σημαντικότερα έργα επιστημονικής φαντασίας, όπου σε ένα νησί ο παρανοϊκός δρ Μορό δημιουργεί ζώα που μοιάζουν με ανθρώπους διά της ζωοτομίας, μιας φριχτής πρακτικής που μετά τη δημοσίευση του μυθιστορήματος απαγορεύτηκε στην Αγγλία.

Θα μπορούσε κανείς να επεκταθεί σε πλήθος παραδείγματα. Πάντως, το πέρασμα των ζώων από τη λογοτεχνία και την τέχνη και στη συνέχεια από τη μαζική κουλτούρα (με κατ’ εξοχήν παράδειγμα τον Ντίσνεϊ) έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη της ζωοφιλίας σε όλον τον κόσμο. Οι άνθρωποι, στη Δύση τουλάχιστον, άρχισαν να συμπεριφέρονται καλύτερα στα ζώα.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες τα ζώα – και ειδικότερα τα κατοικίδια – είχαν καλύτερη μεταχείριση από τον 19ο ακόμη αιώνα, αν κρίνει κανείς από τα κείμενα των δύο υπερβατιστών δοκιμιογράφων της χώρας: του Εμερσον και του Θορό. Στην Αγγλία έχουν γραφτεί τα τελευταία χρόνια πολλά βιβλία για τα δικαιώματα των ζώων, ενώ και στον τόπο μας τα περιστατικά κακομεταχείρισής τους, που κάποτε ήταν συνηθισμένο φαινόμενο, έχουν περιοριστεί. Στον ισλαμικό κόσμο φέρονταν πάντα με μεγάλο σεβασμό στις γάτες, ενώ μεταχειρίζονται και σήμερα με άθλιο τρόπο τους σκύλους (προφανώς επειδή η γάτα ήταν το αγαπημένο ζώο του προφήτη Μωάμεθ).

Πέρα από τις αναλύσεις, τις κατηγοριοποιήσεις του πνεύματος και τα συναφή, μια απλή αλήθεια ορίζει τον πολιτισμό κάθε κοινωνίας: το πώς συμπεριφέρεται στους αναπήρους, στα παιδιά και στα ζώα.