Ο Κύκλος του Μπλούμσμπερι

Στις αρχές του 20ού αιώνα στο σπίτι της Βιρτζίνια και του Λέοναρντ Γουλφ θα συναντιούνταν κάθε εβδομάδα τα μέλη μιας ολιγομελούς ομάδας συγγραφέων, ζωγράφων και κριτικών που τότε ήταν σχεδόν άγνωστοι. Αργότερα θα έρχονταν να προστεθούν ένας κορυφαίος μαθηματικός και φιλόσοφος, ο Μπέρτραντ Ράσελ, και ο –κορυφαίος επίσης –οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς. Τους συνέδεαν η φιλία και η πίστη στην ειρήνη, τη δημοκρατία, την ισότητα των φύλων και την ελευθερία. Και βέβαια στην τέχνη, η οποία, όπως απέδειξε ο Κέινς, περιέχει προστιθέμενη αξία.

Αυτό το τελευταίο όμως δεν ήταν βασισμένο απλώς σε κάποια οικονομική ανάλυση αλλά στην πίστη των μελών του Κύκλου πως η προστιθέμενη αξία προκύπτει από το ότι η τέχνη είναι βασική προϋπόθεση για την πρόοδο και τη συνοχή μιας κοινωνίας. Και η πρόοδος κρίνεται με πολιτιστικούς όρους, δηλαδή από το πώς αντιλαμβάνεται και πώς αξιοποιεί μια κοινωνία το πνεύμα μιας εποχής. Η αισθητική επομένως προέκυπτε από την αναζήτηση της αλήθειας.

Η τέχνη είναι ο δρόμος για να απαντηθούν τα βασικά ερωτήματα, όπως τίθενται κατά καιρούς. Τα ερωτήματα τα έθετε με διαφορετικό τρόπο στο δικό του πεδίο ο καθένας, όλα μαζί όμως συνέθεταν το τετράπτυχο ελευθερία – περηφάνια του πολίτη – κοινωνική συνοχή – κοινό αίσθημα. Αυτά ειδικά για τον Κέινς ήταν καθοριστικά, διότι πίστευε πως δεν μπορεί να δοθεί απάντηση στο ερώτημα ποιος είναι ο σκοπός της οικονομίας αν πιο μπροστά δεν απαντηθεί το ποιος είναι ο σκοπός της ζωής.

Τα μέλη του Κύκλου δεν χρειαζόταν να προβούν σε διακήρυξη αρχών και να γράψουν μανιφέστα, αν και όλοι τους υπήρξαν ικανότατοι κριτικοί και δοκιμιογράφοι. Δύο μάλιστα από αυτούς, η Βιρτζίνια Γουλφ και ο Ε. Μ. Φόρστερ, εκτός από σπουδαίοι μυθιστοριογράφοι ήταν και εξίσου σπουδαίοι δοκιμιογράφοι. Και βέβαια την πίστη τους στη δημοκρατία δεν τη θεωρούσαν ως κάτι αυτονόητο, όπως συμβαίνει στις μέρες μας. Γιατί πολιτικά ανήκαν σε αυτό που τώρα αποκαλούμε Κεντροαριστερά. Ο Λέοναρντ Γουλφ, για παράδειγμα, που η ευκατάστατη Βιρτζίνια χαριτολογώντας τον αποκαλούσε «αδέκαρο εβραίο», ήταν φαβιανός.

Οταν ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος οι περισσότερες χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης είχαν ολοκληρωτικά καθεστώτα. Το να γράφεις τότε, όπως ο Φόρστερ, πως η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα επειδή βασίζεται στην ατομική ελευθερία, την ανεκτικότητα και την κριτική ήταν πρωτοτυπία. Κι ακόμη μεγαλύτερη πρωτοτυπία ότι τα ολοκληρωτικά καθεστώτα χρειάζονται ήρωες προκειμένου να εξαπατήσουν τον λαό και να αποκρύψουν την αληθινή τους φύση. Με την έννοια αυτή ο περίφημος στίχος του Σεφέρη «Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά» στο ποίημά του Ο τελευταίος σταθμός απηχεί τον Φόρστερ.

Εκείνοι οι ευκατάστατοι, ωστόσο, δεν υπήρξαν και κοινωνικά αδιάφοροι, αν και δεν ήταν ενταγμένοι σε κόμματα –και μολονότι η σκιά του Δαρβίνου στους κύκλους των διανοουμένων και των καλλιτεχνών ήταν πιο βαριά από εκείνη που άφησε πίσω της η βασίλισσα Βικτωρία. Η οικονομική κρίση που ζούμε και η άνοδος της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη καθιστούν επίκαιρα τα όσα υποστήριζαν έναν αιώνα νωρίτερα: πως η οικονομική εξαθλίωση οδηγεί ταχύτατα στην πολιτική και κοινωνική αναταραχή με ανυπολόγιστες συνέπειες. Διότι τα ανθρώπινα όντα δεν αντέχουν τη μεγάλη οικονομική πίεση και αν τους προσφέρει κάποιος μια λύση που να μοιάζει ευλογοφανής, τότε εύκολα στρέφονται προς τους δικτάτορες ή τα ολοκληρωτικά συστήματα.

Ο Κύκλος του Μπλούμσμπερι δεν συνιστά σχολή. Ηταν μια κλειστή αγορά ιδεών όπου συζητιούνταν σημαντικά αισθητικά, φιλοσοφικά και κοινωνικά προβλήματα. Η μεγάλη του σημασία οφείλεται στο γεγονός ότι μέσα από τη ζύμωση των ιδεών που προήγαγε αναδείχθηκαν αργότερα ορισμένες από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του περασμένου αιώνα. Ο Μπέρτραντ Ράσελ στη φιλοσοφία και τα μαθηματικά, ο Τζον Μέιναρντ Κέινς στην οικονομία, η Βιρτζίνια Γουλφ και ο Ε. Μ. Φόρστερ στην πεζογραφία, ο Λίτον Στρέιτσι στη βιογραφία, ο Ντάνκαν Γκραντ και η Βανέσα Μπελ στη ζωγραφική, ο Ρότζερ Φράι στην τεχνοκριτική. Αλλά εκτός από αυτούς, που αποτελούσαν τον πυρήνα, και άλλοι σημαντικοί άνθρωποι των Γραμμάτων και της Τέχνης ήταν συνδεδεμένοι με τον Κύκλο του Μπλούμσμπερι, όπως ο Αλντους Χάξλεϊ ή ο επιφανής σινολόγος Αρθουρ Γουέιλι. Για τον τελευταίο ο Εζρα Πάουντ έλεγε πως ήταν «πεισματάρης σαν γάιδαρος ή σαν πανεπιστημιακός δάσκαλος» αλλά ο Γουέιλι ήταν εκείνος που με τις μεταφράσεις του από την κινεζική και την ιαπωνική γλώσσα έκανε γνωστή στον αγγλόφωνο κόσμο την ποίηση της Απω Ανατολής.

Στην τέχνη, όπως άλλωστε και στη ζωή γενικότερα, οι συντροφιές παίζουν συχνά αποφασιστικό ρόλο. Μια συντροφιά ήταν οι υπερρεαλιστές. Και για να πάμε στα δικά μας, μια συντροφιά ήταν και η γενιά του ’30. Οι συντροφιές είναι κατά κανόνα συνεκτικές και τα μέλη τους αλληλοϋποστηρίζονται, γι’ αυτό και σε ακραίες περιπτώσεις οι αντίπαλοί τους τις αποκαλούν «μαφίες».

Από μια συντροφιά ξεκίνησε το Μπλούμσμπερι. Κάποιοι νέοι που είχαν φοιτήσει στο Κινγκς Κόλετζ και το Τρίνιτι Κόλετζ του Κέιμπριτζ αποφάσισαν μετά την αποφοίτησή τους να μη χαθούν και την ατμόσφαιρα της φοιτητικής αδελφότητας των Αποστόλων, όπου ανήκαν, να τη μεταφέρουν στο Λονδίνο. Στους Αποστόλους (δώδεκα στην αρχή, όπως στη Βίβλο) ανήκαν ο Ράσελ, ο Κέινς, ο Φόρστερ, ο Λέοναρντ Γουλφ αλλά και ο Βιτγκενστάιν που δέχθηκε να ενταχθεί στην ομάδα κατόπιν προσκλήσεως του Κέινς.

Οι συζητήσεις ανάμεσα στους Αποστόλους και όσους αργότερα μπήκαν στον Κύκλο του Μπλούμσμπερι μεταφέρθηκαν στις συναντήσεις τους στο σπίτι της Βιρτζίνια και του Λέοναρντ Γουλφ. Ηταν μια ευχάριστη παρέα, από την οποία φυσικά δεν έλειπαν οι διαφωνίες και οι συγκρούσεις, κυρίως λόγω ερωτικού ανταγωνισμού, αφού κάποια μέλη του Κύκλου ήταν αμφισεξουαλικοί (όπως ο Κέινς και η Γουλφ), ή ομοφυλόφιλοι (όπως ο Στρέιτσι και ο Φόρστερ). Δεδομένου όμως ότι τα περισσότερα προέρχονταν από τη μεσαία ή τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, παρά τα δηλητηριώδη σχόλια που γίνονταν σε βάρος τους, δεν διέτρεχαν τον κίνδυνο να υποστούν άλλες συνέπειες στη γεωργιανή Αγγλία, όπου η ομοφυλοφιλία ήταν –και παρέμεινε –ποινικό αδίκημα ως τη δεκαετία του 1960.

Τα παραπάνω, με όλες τις λεπτομέρειες που έχουν καταγραφεί από τους λεγόμενους «ντετέκτιβ της λογοτεχνίας», δεν είναι απλώς ανεκδοτολογικά αλλά πιστοποιούν ότι την απελευθέρωση από τα βικτοριανά ταμπού που διακήρυτταν τα μέλη του Κύκλου την εφάρμοζαν πρωτίστως στους εαυτούς τους, ασχέτως του ότι λόγω κοινωνικής θέσης είχαν τη δυνατότητα να το κάνουν. Δεν ήταν κρυφός ο έρωτας του Κέινς για τον ζωγράφο Ντάνκαν Γκραντ (τον μεγάλο έρωτα της ζωής του), ούτε η σεξουαλική ζωή του Λίτον Στρέιτσι. Αλλιώς την καυστική κριτική εναντίον του βρετανικού φιλισταϊσμού που άσκησε ο Στρέιτσι θα μπορούσε κάποιος να τη θεωρήσει υποκριτική.

Το ότι όλοι εκείνοι οι ταλαντούχοι καλλιτέχνες και διανοούμενοι ήταν ειρηνόφιλοι στη βαθύτατα τότε συντηρητική Αγγλία αρκούσε για να τους χαρακτηρίσουν αντιπατριώτες. Αν το συνδυάσουμε και με το ότι από πολύ νωρίς είχαν λάβει θέση εναντίον της αποικιοκρατίας, αντιλαμβανόμαστε την ποιότητα και το πνεύμα των ιδεών τους. Οταν στη δημόσια σφαίρα κυριαρχούσε το «κυβέρνα, Βρετανία» κι όταν το αποικιοκρατικό δόγμα είχε όχι απλώς ως οπαδό του αλλά ως φανατικό προπαγανδιστή τον διασημότερο τότε συγγραφέα της χώρας, τον Κίπλινγκ, η Βιρτζίνια Γουλφ δημοσίευε μυθιστορήματα που θα επηρέαζαν αποφασιστικά την παγκόσμια λογοτεχνία, όπως την Κυρία Ντόλογουεϊ, το Στο φάρο, τα Κύματα. Τότε δημοσίευσε κι ο Φόρστερ το αριστουργηματικό του Πέρασμα στην Ινδία, το οποίο εκτός από σπουδαίο μυθιστόρημα (ένα από τα κορυφαία του 20ού αιώνα) είναι και μια δριμεία καταγγελία της αποικιοκρατίας.

Το 1917 ο Βιρτζίνια και ο Λέοναρντ Γουλφ ίδρυσαν έναν μικρό εκδοτικό οίκο, τον Hogarth Press. Είχαν και οι δύο πάθος με την τυπογραφία. Αγόρασαν λοιπόν ένα μεταχειρισμένο χειροκίνητο πιεστήριο, έμαθαν οι ίδιοι να το χρησιμοποιούν και το εγκατέστησαν στην τραπεζαρία του σπιτιού τους. Εκεί τύπωσαν μερικά από τα σημαντικότερα βιβλία που κυκλοφόρησαν στην Αγγλία. Ανάμεσά τους τα Κύματα και το Στον φάρο της Γουλφ, τη μετάφραση από την ίδια των Δαιμονισμένων του Ντοστογέφσκι, βιβλία για την ψυχανάλυση, του Φρόιντ κατ’ εξοχήν, και την πρώτη έκδοση του καταστατικού έργου του μοντερνισμού, της Ερημης χώρας του Ελιοτ. Ο οίκος αγοράστηκε αργότερα από τους Chatto and Windus και σήμερα είναι παράρτημα του Crown Publishing Group, που ανήκει στον εκδοτικό κολοσσό Random House. Ας προσθέσω εδώ ότι ο Hogarth Press εξέδωσε για πρώτη φορά στα αγγλικά το Σεμινάριο του Λακάν το 1977.

Ομοιότητες ή αναλογίες μπορεί κανείς να βρει και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Κάπως έτσι, κατά προτροπή του Πάουντ, ξεκίνησε τον δικό του εκδοτικό οίκο New Directions και ο Τζέιμς Λόφλιν. Οχι βέβαια σε μια τραπεζαρία αλλά σε έναν στάβλο στο Κονέκτικατ. Και οι δύο οίκοι δεν είναι εθνοκεντρικοί και δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για βιβλία από άλλες γλώσσες που αξίζει να μεταφραστούν και να εκδοθούν στα αγγλικά.