Οι σλάβοι στην Ελλάδα

Φαίδων Μαλιγκούδης
Σλάβοι στη Μεσαιωνική Ελλάδα
2η επαυξημένη έκδοση.
Εκδόσεις Κυριακίδη (Θεσσαλονίκη), 2013,
σελ. 245, τιμή 18 ευρώ

Μια εκ νέου ανάγνωση των γραπτών πηγών (μια repetita lectio, όπως την αποκαλεί) που αναφέρονται στην παρουσία σλαβικών εποικιστικών ομάδων στον μεσαιωνικό ελλαδικό χώρο επιχειρεί ο Φαίδων Μαλιγκούδης, ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ξεκινώντας από το αντικειμενικό δεδομένο ότι η διείσδυση και η εγκατάσταση των επήλυδων στις ελλαδικές επαρχίες του Βυζαντίου συνιστούν μια διεργασία, η οποία εξελίσσεται αποκλειστικά στη βυζαντινή ύπαιθρο (τον «κόσμο της αγροτικής καλύβας»),επιχειρεί να ανιχνεύσει τη σλαβική παρουσία στη μεσαιωνική Ελλάδα μέσω μιας κατηγορίας τεκμηρίων, τα οποία βρίσκονται σε άμεση συνάφεια με τον κόσμο αυτόν.

Τα τεκμήρια αυτά (οι «αντικειμενικές πηγές», όπως ονομάζονται εδώ) είναι: α) τα γλωσσικά κατάλοιπα, κυρίως τοπωνύμια, αλλά και δάνειες λέξεις, οι οποίες διατηρήθηκαν ως σήμερα στη νεοελληνική γλωσσική παράδοση και β) υπερβατικές δοξασίες και δρώμενα των επήλυδων, που εντάχθηκαν, ως φαινόμενα συγκρητισμού, σε επιχώριες λαϊκές παραδόσεις του ελλαδικού χώρου.

Από την εκ νέου αναδίφηση στις γραπτές πηγές (ιδιαίτερα: στην αγιογραφική συλλογή, γνωστή ως «Θαύματα του Αγίου Δημητρίου») αναδεικνύονται ορισμένες νέες εκφάνσεις του ιστορικού φαινομένου «Σλάβοι εν Ελλάδι», όπως: ο ρόλος του γερμανογενούς στοιχείου (Γότθοι) κατά την πολιορκία της Θεσσαλονίκης, οι σχέσεις των σλαβικών ομάδων με τη βυζαντινή κεντρική εξουσία, καθώς και η διεργασία της τελικής «γραικώσεως», της εθνογλωσσικής δηλαδή αφομοίωσής τους.

Η άφιξη και η εγκατάσταση των σλαβικών ομάδων στη μακεδονική ύπαιθρο αποτελεί όμως και το ένα σκέλος μιας συντυχίας γεγονότων, η οποία θα καταλήξει σε ένα ιστορικό φαινόμενο. ο συγγραφέας, ανοίγοντας μια νέα οδό στην ιστοριογραφία, το εξετάζει σε συνάρτηση με την παρουσία του επήλυδος, του σλαβικού στοιχείου στον βυζαντινό «κόσμο της αγροτικής καλύβας», στον ευρύτερο δηλαδή περίγυρο της Μακεδονικής μητροπόλεως της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για τον άθλο ενός τέκνου της Θεσσαλονίκης, του Αγίου Κωνσταντίνου-Κυρίλλου, ο οποίος θα κωδικοποιήσει τους κανόνες της πρώτης γραπτής γλώσσας των σλαβικών ομάδων, οι οποίες έχουν εγκατασταθεί στην ευρύτερη ενδοχώρα της γενέτειράς του, Θεσσαλονίκης, και θα επινοήσει το πρώτο σλαβικό αλφάβητο.

Πρόκειται για μια, στην κυριολεξία, πολιτιστική επανάσταση: τη μετάβαση δηλαδή ενός ολόκληρου κόσμου, που θα αποτελέσει στο εξής τη Slavia Orthodoxa (Βούλγαροι, Σέρβοι, Ουκρανοί και Ρώσοι) από το πολιτιστικό επίπεδο της προφορικότητας σε εκείνο του πολιτισμού του γραπτού λόγου.

Στο βιβλίο προστίθεται και ένα παράρτημα («Γλωσσάριο», όπως επιγράφεται από τον συγγραφέα) όπου, για να αποφευχθούν οι παρεκβάσεις, οι οποίες διακόπτουν την αφηγηματική συνέχεια, καταχωρίστηκαν αλφαβητικά, σε μορφή λημμάτων, επιμέρους εκφράσεις, συναφείς (έμμεσα ή άμεσα) με την κυρίως θεματική του βιβλίου, όπως για παράδειγμα: «Αναθεωρητισμός της Ιστορίας ως εθνικό δόγμα», «Βαμπίρ», «Βρικόλακας», «Κυριλλικό Αλφάβητο», «Νευροί» κ.λπ.