Διάβασαν το 2013

Να που η εορταστική συνθήκη επανέφερε το ζήτηµα της «διάκρισης», όχι τόσο ως «κοινωνικής κριτικής του γούστου» αλλά ως διαφήμισης του προτεινόμενου βιβλίου και ενίοτε του προτείνοντος για το κακό του γούστο…

Και να επίσης ένα «disputandum» για το γούστο που διαμορφώνει μια «πολιτική» μάλλον παρά μια «αξιολόγηση».

Και επειδή θα ήθελα να εισαγάγω την καντιανή «ανιδιοτέλεια» ως κριτήριο της κρίσης μου για τα καλά βιβλία αλλά συγχρόνως, όντας αρκούντως ανιδιοτελής, να αποσύρω από την άκρη της γλώσσας μου τον τίτλο του βιβλίου που συνυπέγραψα εφέτος με το ασυνείδητό μου, το μοναδικό βιβλίο στο οποίο επίτηδες αναφέρομαι είναι η ποιητική συλλογή του Εουτζένιο Μοντάλε Ημερολόγιο του ’71 από τις εκδόσεις Αγρα, σε μετάφραση του Ν. Αλιφέρη.

Ως σκεπτικό της κρίσης μου ιδού ένα τετράστιχο του Μοντάλε: «Ας γονατίσουμε σαν ανατείλει ο ήλιος, / κι ας στραφεί ο καθένας στη Μέκκα του. / Αν κάτι τυχόν μας έμεινε, ένα ναι με το ζόρι / ας το πούμε, και με τα μάτια έστω κλειστά».

Ο κ. Γιώργος Βέλτσος είναι ποιητής και συγγραφέας.

Θα ήθελα να ξεχωρίσω δύο εκδόσεις στα αγγλικά που δεν προσέχτηκαν μέχρι στιγμής από τον ελληνικό Τύπο. Η πρώτη, προϊόν μακρόχρονου μόχθου, είναι η μετάφραση από τη Rosemary Bancroft-Marcus των έργων του Γεωργίου Χορτάτση (Plays of the Veneto-Cretan Renaissance, OUP, 2013), η οποία συνοδεύεται και από το ελληνικό κείμενο, ενώ θα ακολουθήσει προσεχώς και δεύτερος τόμος επάνω στο έργο του συγγραφέα. Η δεύτερη είναι μια ενδιαφέρουσα μελέτη του Βαγγέλη Καλότυχου (Vangelis Calotychos, The Balkan Prospect: Identity, Culture, and Politics in Greece after 1989, Palgrave, 2013), γραμμένη από την οπτική των πολιτισμικών σπουδών. Συζητεί την έννοια του «βαλκανισμού» μέσα από λογοτεχνικά κείμενα και κινηματογραφικές ταινίες και αναλύει διεισδυτικά τις δυτικές φαντασιώσεις για την περιοχή.

O κ. Δημήτρης Tζιόβας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Birmingham της Aγγλίας.

Εφέτος δεν διάβασα καινούργια βιβλία. Ξαναδιάβασα όμως ένα έργο άλλης εποχής, στα γαλλικά, τους Χαρακτήρες ή τα ήθη αυτού του αιώνα του Λα Μπριγέρ που δημοσιεύτηκε το 1689. Σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, ο Λα Μπριγέρ ήταν νομοταγής πολίτης και φιλήσυχος άνθρωπος. Προφανώς όμως υπήρχαν πράγματα που δεν καταλάβαινε και ένα από αυτά ήταν «η αγριότητα με την οποία άνθρωποι στρέφονται εναντίον άλλων ανθρώπων». Και γράφει: «Βλέπουμε ορισμένα ζώα άγρια, αρσενικά και θηλυκά, σκορπισμένα στους αγρούς, μαύρα, με πρόσωπο μπλαβί και καμένο από τον ήλιο, δεμένα στη γη, την οποία ψάχνουν και αναδεύουν με ακατανίκητο πείσμα. Εχουν κάτι σαν έναρθρη φωνή και όταν σηκώνονται στα πόδια τους δείχνουν ένα ανθρώπινο πρόσωπο· και πράγματι είναι άνθρωποι. Τη νύχτα αποσύρονται σε κρυψώνες όπου ζουν με μαύρο ψωμί, νερό και ρίζες. Απαλλάσσουν τους άλλους ανθρώπους από τον κόπο της σποράς, της καλλιέργειας και της συγκομιδής που είναι απαραίτητα για τη ζωή –και έτσι αξίζουν να μην τους λείψει αυτό το ψωμί που έσπειραν».

Ο κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Στην πρωτότυπη και καλαίσθητη σειρά Minima του ΜΙΕΤ εντάσσονται πυκνά και στοχαστικά δοκίμια σημαντικών διανοητών, όπως του Tony Judt Η δόξα των σιδηροδρόμων και του Anthony Grafton Το έντυπο σε κρίση. Το βιβλίο του Κώστα Κωστή Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας (Πόλις) αποτελεί μια συνεκτική και διαυγή ανάλυση της ιστορίας του ελληνικού κράτους. Ο συλλογικός τόμος Ιστορίες της τεχνολογίας του 20ού αιώνα, σε επιμέλεια των Τέλη Τύμπα και Ειρήνης Μεργούπη-Σαββαΐδου (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), περιέχει καινοτόμες συμβολές γύρω από την εξέλιξη της τεχνολογίας. Στον Ωραίο Κίνδυνο (Αγρα) ο Michel Foucault στοχάζεται με γοητευτικό τρόπο τις περιπέτειες της γραφής. Ενδιαφέρουσες ανθρωπολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις για το παρελθόν και το παρόν της ελληνικής κοινωνίας και πολιτικής αναπτύσσονται σε βιβλία όπως ο συλλογικός τόμος Ελληνικά παράδοξα (επιμέλεια Κατερίνα Ροζάκου και Ελένη Γκαρά) και η μελέτη Ηπια διπλωματία της Ελένης Παπαγαρουφάλη (και τα δύο από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια).

Η κυρία Εφη Γαζή είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Το 2013, παρά τη συνεχιζόμενη κρίση που μάλλον παγιώνεται σε διαρκές καθεστώς λιτότητας, υπήρξε πλούσια παραγωγή σε καλά βιβλία. Διαβάστηκε και συζητήθηκε το βιβλίο του Κώστα Κωστή Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας. Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους 18ος-21ος αιώνας (Πόλις), μια κυρίως πολιτική, με έμφαση στη διαμόρφωση των θεσμών και της δομής της εξουσίας, αλλά και οικονομική ιστορία. Θεματική ενότητα επίσης συγκροτούν τέσσερα βιβλία πολιτισμικής – κοινωνικής ιστορίας με επίκεντρο τη νεότητα και την αντιμετώπισή της στη μεταπολεμική εποχή και στη Μεταπολίτευση: Εφη Αβδελά, «Νέοι εν κινδύνω»: Επιτήρηση, αναμόρφωση και δικαιοσύνη ανηλίκων μετά τον πόλεμο (Πόλις), Κώστας Κατσάπης, Το πρόβλημα νεολαία. Μοντέρνοι νέοι, παράδοση και αμφισβήτηση στη μεταπολεμική Ελλάδα 1964-1974 (Απρόβλεπτες Εκδόσεις), Κωστής Κορνέτης, Children of the Dictatorship. Student Resistance, Cultural Politics and the «Long 1960s» in Greece, Berghahn (αναμένεται και σε ελληνική έκδοση) και Περικλής Παπανδρέου, Παιδιά της μετανάστευσης στην Αθήνα. Η πολιτική του ανήκειν και οι σκοτεινές πλευρές της προσαρμογής (Νήσος). Η περίοδος της Κατοχής δεν απουσιάζει. Η Σίλα Λακέρ με Το νησί του Μουσολίνι. Φασισμός και ιταλική κατοχή στη Σύρο (Αλεξάνδρεια) μας δείχνει μια άγνωστη όψη της ιταλικής κατοχής και ο Βαγγέλης Τζούκας στο βιβλίο του Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο 1942-44. Τοπικότητα και πολιτική ένταξη (Εστία) επισημαίνει στοιχεία που συνάρθρωναν τις πολιτικές συμπεριφορές στο μεταίχμιο παραδοσιακότητας / νεωτερικότητας. Η Τόνια Κιουσοπούλου με τις «Αόρατες» βυζαντινές πόλεις στον ελλαδικό χώρο, 13ος-15ος αιώνας (Πόλις) αποσπά την τελευταία βυζαντινή περίοδο και την εντάσσει στην πρώιμη ευρωπαϊκή ιστορία και το βιβλίο του Πασχάλη Κιτρομηλίδη Enlightenment and Revolution. The Making of Modern Greece (Harvard UP) θέτει την ελληνική επανάσταση στο ευρύτερο διαφωτιστικό πλαίσιο. Τέλος, πλούσια παραγωγή στον πολιτικό στοχασμό. Επιλέγει κανείς ανάμεσα σε σαφώς αποκλίνουσες προοπτικές και επιχειρηματολογίες σοβαρά βιβλία: Νίκος Αλιβιζάτος, Ποια δημοκρατία για την Ελλάδα μετά την κρίση; (Πόλις) ή Δημήτρης Χριστόπουλος, Στο ρίσκο της κρίσης. Στρατηγικές της Αριστεράς των δικαιωμάτων (Αλεξάνδρεια).

Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Στα εκδοτικά γεγονότα της χρονιάς ανήκει η κυκλοφορία του βιβλίου Η Καμένη Βάτος (Καστανιώτης, 2013, σε εξαιρετική μετάφραση της Εμης Βαϊκούση), που αποτελεί τον πρώτο τόμο της τριλογίας Δάκρυ στον ωκεανό του Μανές Σπέρμπερ. Ο Σπέρμπερ αφηγείται την πορεία ενός επαναστάτη-στοχαστή την περίοδο του σταλινισμού. Παράλληλα διεισδύει στα έγκατα της ανθρώπινης ψυχής αποκαλύπτοντας μηχανισμούς που ενισχύουν την αντοχή στις ολοκληρωτικές πρακτικές και τις απενοχοποιούν στο όνομα της επανάστασης. Σπάνια μια νέα μετάφραση ενός πολυμεταφρασμένου βιβλίου μπορεί να προκαλέσει τόσο ενδιαφέρον όσο εκείνη της Sandra Smith για το έργο του Albert Camus The Outsider (Penguin Classics, 2012). Τροφή για την έξαψη του ενδιαφέροντος δεν έδωσαν μόνο οι επιλογές της όσον αφορά την απόδοση της πρώτης φράσης του έργου που θεωρείται καίριας σημασίας για την κατανόηση του ήρωα. Η μεταφράστρια έλαβε υπόψη το ηχητικό ντοκουμέντο της ανάγνωσης του έργου από τον συγγραφέα και προσάρμοσε την απόδοση στα συναισθήματα του δημιουργού. Ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου στο βιβλίο του Κράτος και ομάδες συμφερόντων (Πόλις, 2013) επιχειρηματολογεί σε μια αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη του κοινωνιολογικού παραδείγματος: σύμφωνα με τον συγγραφέα, οι παθογένειες της μεταπολιτευτικής πραγματικότητας δεν προσδιορίστηκαν από την ισχύ των πελατειακών σχέσεων ούτε την αδυναμία της κοινωνίας πολιτών. Το αντίθετο συνέβη: η επιρροή των ομάδων συμφερόντων επί του κομματικού κράτους καθόρισε τη λειτουργία θεσμών και δρώντων στην πολιτική σκηνή της Μεταπολίτευσης. Το βιβλίο του Γιάννη Παπαδόπουλου Democracy in crisis? Politics, Governance and Policy (Palgrave MacΜillan, 2013) διερευνά τις αιτίες της «κρίσης νομιμοποίησης» των μεταπολεμικών δημοκρατιών. Παρ’ ότι η δημοκρατία επεκτείνεται παγκοσμίως διευρύνοντας τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, εν τέλει επηρεάζεται, σε πολλά σημεία αρνητικά, η λειτουργία των θεσμών. Ο συγγραφέας αναζητεί την υπέρβαση αυτής της κατάστασης προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης της συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

Η κυρία Βασιλική Γεωργιάδου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Γιάννης Ρίτσος, Υπερώον, Κέδρος. Η αυτοπαρουσίαση του ποιητή να θεάται εαυτόν από τον εξώστη του καθημερινού βίου και να παίζει εαυτόν, να περιτρέχει την Πόλη του, γεμάτη λασπωμένες πατημασιές και οράματα, να μνημονεύει νεκρούς συντρόφους, να κοιτάζει, ως αθεράπευτος ηδονοβλεψίας, σώματα και πράξεις του έρωτα και να επιμένει να γράφει και «μετά θάνατον», ενώ την ίδια στιγμή ετοιμάζει τα συμπράκαλά του για να φύγει.

Γιάννης Δούκας. Το σύνδρομο Σταντάλ, Πόλις. Ενας νέος ποιητής επισκέπτεται το υπαίθριο μουσείο της Αθήνας, παρατηρεί αγάλματα και προτομές πολιτικών, ποιητών, ηρώων και με αυτά τα οδόσημα μας ξεναγεί, χωρίς ρητορείες και συναισθηματισμούς, στο παρόν της πολλαπλής σύγχυσης και του πολιτικού ευτελισμού. Επιπλέον κέρδος της ξενάγησής μας, ο ευφρόσυνος και σοβαρός δρόμος του αναγεννημένου σονέτου.

Δημήτρης Χαντζόπουλος, Στο Τούνελ. Σκίτσα 2010-2013, Αγρα. Ευφυέστατη, τρυφερότατη και αμείλικτα λογική εξεικόνιση (κυριολεκτικά) της νεοελληνικής πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας και του παραλογισμού στα χρόνια της Μεγάλης Κρίσης. Κυρίαρχα θέματα, ο χάρτης της Ελλάδας ξεπατικωμένος σαν κηλίδα αίματος στην άσφαλτο ή σαν καπνός διαλυμένος στο Διάστημα και η υβρισμένη, πολλαπλώς μουσκεμένη Βουλή, επάνω στη στέγη της οποίας συμβαίνουν σημεία και τέρατα.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.

Mε αφορμή δύο επετείους που τιμούμε εφέτος επιλέγω ως ξεχωριστά βιβλία για τη χρονιά που φεύγει τα «Ποιήματα» του Καβάφη και τα βιβλία του Καμύ «Ο ξένος», «Η πτώση», «Η πανούκλα», καθώς και το δοκίμιό του «Ο μύθος του Σίσυφου». Μέσα σε λίγες σελίδες, με αριστοτεχνικό τρόπο, ο Καμύ σε κάνει να αντιληφθείς ότι ο Σίσυφος εν τέλει είναι ανώτερος της μοίρας του. Είναι πιο δυνατός από τον βράχο του.

Η καβαφική φράση «Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο» με την οποία ο Καμύ τελειώνει το δοκίμιό του αποτελεί, πιστεύω, πολύτιμη οδηγία χρήσης για το σήμερα. Την προτείνω ως στρατηγική επιβίωσης για το 2014.

Η κυρία Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι συγγραφέας και καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Ενα παλαιό βιβλίο που διάβασα το 2013 είναι τοThe Voiceof LiberalLearning(LibertyFund, 2001)του σπουδαίου πολιτικού φιλοσόφουMichaelOakeshott. Συγκεντρώνει παλαιότερα κείμενα για το τι σημαίνει πανεπιστήμιο και Παιδεία. «Η επιδίωξη της μάθησης δεν είναι ένας αγώνας δρόμου στον οποίον οι αντίπαλοι τρέχουν για την πρώτη θέση, δεν είναι καν ένα επιχείρημα ή ένα συμπόσιο, είναι μια συνομιλία». Το Writing Science (DeGruyter,2013) περιέχει ένα σημαντικό κείμενο των Απόστολου Δοξιάδη και Μιχάλη Σιάλαρου για την επιρροή όχι μόνο της ρητορικής αλλά και της ποιητικής φόρμας στη συγκρότηση της μαθηματικής απόδειξης στα αρχαία ελληνικά μαθηματικά. Από τις ελληνικές εκδόσεις ξεχώρισα τα στιλπνά σονέτα του Γιάννη Δούκα (Το σύνδρομο Σταντάλ, Πόλις, 2013), με λέξεις και στίχους σαν βότσαλα που ταράζουν την τακτοποιημένη ηρεμία της γλώσσας.

Η κυρία Βάσω Κιντή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η πρόσφατη απώλεια ενός μεγάλου και σεβαστού φίλου, του Στυλιανού Αλεξίου, ξανάφερε στα χέρια μου τη μνημειώδη ανασκόπηση Ελληνική λογοτεχνία από τον Ομηρο στον 20ό αιώνα (Αθήνα, 2010), ένα αγκωνάρι της ελληνικής παιδείας που αναδεικνύει με εγκυρότητα και βαθιά γνώση των κειμένων τον πλούτο της δημιουργικής έκφρασης στην ελληνική γλώσσα στη διαχρονία τριών χιλιετιών.

Στη διαδρομή του 2013 με συντρόφεψαν επίσης μερικά ποιητικά βιβλία, από τα οποία ξεχώρισα με συγκίνηση το έργο του Κυριάκου Χαραλαμπίδη Στη γλώσσα της υφαντικής (Αθήνα, 2013). Από τα βιβλία πιο κοντά στο επιστημονικό μου αντικείμενο εκείνα που είχαν ιδιαίτερη σημασία ήταν του Ronald Dworkin Justice for hedgehogs (Cambridge, Mass., 2011) και του Γιώργου Βαρουξάκη Liberty Abroad. J. S. Mill on International Relations (Cambridge, 2013). Με πραγματικό ενδιαφέρον διάβασα επίσης το βιβλίο του Δημήτρη Ψυχογιού Η πολιτική βία στην ελληνική κοινωνία (Θεσσαλονίκη, 2013), που τολμά να πει με τ’ όνομά τους πολλά από εκείνα που συμβαίνουν γύρω μας αυτή την ώρα της ανησυχίας και της απόγνωσης.

Ο κ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.