Ναζισμός και Εβραίοι

Ο πρώτος τόμος (Τα χρόνια των διώξεων, 1933 -1939) είναι αφιερωμένος στην αφήγηση και ανάλυση του μηχανισμού που ξερίζωσε σταδιακά από τη γερμανική κοινωνία αυτό το συστατικό της μέρος, τους γερμανούς πολίτες εβραϊκής καταγωγής (θρησκευόμενους ή μη), ξεκινώντας από τους διανοουμένους και τους καλλιτέχνες. Γι’ αυτό και η μαζική έξοδος 450.000 Γερμανοεβραίων προς τις ΗΠΑ ως το 1938. Η περίοδος αυτή του αποκλεισμού και του στιγματισμού ήταν το απαραίτητο πρελούδιο στη δεύτερη. Ο δεύτερος τόμος (Τα Χρόνια της εξόντωσης,1939 – 1945) αφηγείται την εκτόπιση και εξόντωση σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, από την πρώτη της φάση, που αρχίζει το 1939 με εκτελέσεις, ως την «τελική λύση» (1942 – 1945), τη βιομηχανοποιημένη πλέον εξόντωση στους θαλάμους αερίων των στρατοπέδων («τελική λύση» στο ναζιστικό λεξιλόγιο, γιατί θα έλυνε το άλυτο πρόβλημα που αποτελούσε η ύπαρξη Εβραίων στην Ευρώπη).

Το ειδικό βάρος λοιπόν του Φριντλέντερ στη σχετική βιβλιογραφία έχει να κάνει με τη νέα οπτική του, που υποδηλώνεται ήδη από τον τίτλο του βιβλίου του: Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. Αυτή η «ολοκληρωμένη» πια ιστορία, όπως τη χαρακτηρίζουν στη διεθνή βιβλιογραφία (integrative history, histoire integrée), αυτή η σφαιρική ιστορία, είναι το καινούργιο που φέρνει ο Φριντλέντερ. Με αυτή την έννοια, το βιβλίο αυτό αποτελεί οπωσδήποτε ορόσημο για την ιστοριογραφία της γενοκτονίας των Εβραίων (όπως επισημαίνει και η Ρίκα Μπενβενίστε στο κατατοπιστικό επίμετρο), αλλά επίσης και για την ιστορία του ναζισμού, που τις βλέπει αξεδιάλυτα δεμένες. Μετά τον Φριντλέντερ κανείς δεν θα μπορέσει πια να υποστηρίξει σοβαρά πως η γενοκτονία αυτή κατείχε μια ήσσονα θέση στη ναζιστική πολιτική.

Αν και ο ίδιος ο συγγραφέας είχε ασχοληθεί από τη δεκαετία του ’60 με συναφή θέματα, έπρεπε και ο ίδιος να φτάσει στην πλήρη ωριμότητα για να ολοκληρώσει το magnum opus του, στην κορύφωση μιας λαμπρής σταδιοδρομίας. Και βέβαια έπρεπε να έχουν προϋπάρξει άλλα μείζονα έργα, που ανέλυσαν τους μηχανισμούς και αφηγήθηκαν τα γεγονότα, ανοίγοντας τον δρόμο (όπως αυτό του Ραούλ Χίλμπεργκ το 1961) καθώς και να έχει εξελιχθεί η έρευνα, θέτοντας νέα ερωτήματα και δίνοντας καίρια θέση πια όχι μόνο στον λόγο των θυτών, αλλά και σε εκείνον των θυμάτων.

Και το βιβλίο αυτό, μέσα στα πολλά του πλεονεκτήματα, έχει και τούτο: ο τρόπος που είναι γραμμένο, και που αποτελεί μεθοδολογικό υπόδειγμα αξιοποίησης και συνδυασμού πηγών για τους ιστορικούς και τους κοινωνικούς επιστήμονες, το καθιστά συγχρόνως προσιτό και ελκυστικό για ένα σαφώς ευρύτερο κοινό. Και σε αυτό συντελεί η συστηματική ενσωμάτωση από τον συγγραφέα της μικροϊστορίας, των άπειρων προσωπικών ιστοριών, όλων εκείνων των ανθρώπων που ακούμε τη φωνή τους μέσα από ημερολόγια, γράμματα, μαρτυρίες που έγραψαν κατά τη διάρκεια του διωγμού ή, όσοι σώθηκαν, αμέσως μετά. Ο ίδιος χαρακτηρίζει ως εξής το εγχείρημά του στην Εισαγωγή του β’ τόμου: «Πέρα από τη γενική ιστορική σημασία τους, αυτά τα προσωπικά χρονικά μοιάζουν με αστραπές που φωτίζουν σημεία ενός τοπίου. Επιβεβαιώνουν υποθέσεις, ενώ παράλληλα μας προειδοποιούν για την ευκολία των αόριστων γενικεύσεων.[…] Από τη φύση της, την τόσο ανθρώπινη και ελεύθερη, η ατομική φωνή που υψώνεται ξαφνικά εν μέσω μιας συνηθισμένης ιστορικής αφήγησης μπορεί να κόψει το υφάδι της ερμηνείας και να διαλύσει τη (συνήθως αθέλητη) αυταρέσκεια της αποστασιοποίησης και της «αντικειμενικότητας»». (σ. 394)

Το έργο του αποτελεί απόδειξη πως η αποδοχή της συναισθηματικής εμπλοκής του επαρκώς ώριμου συγγραφέα με το θέμα όχι μόνον δεν κάνει το έργο να υστερήσει σε επιστημονικότητα, αλλά αντίθετα αποτελεί τη γονιμότερη συνθήκη. Ποτέ οι αριθμοί ανθρώπων που εξοντώθηκαν, οι ακριβείς ημερομηνίες, οι αναλύσεις των μηχανισμών, δεν μπορούν να αποδώσουν τη φρίκη και τον τρόμο που ένιωσαν οι άνθρωποι μπροστά στις τελευταίες τους μέρες ή ώρες ή μπροστά στον θάνατο των οικείων τους. Πολλά από αυτά τα κείμενα προέρχονται από εφήβους και από παιδιά. Δείγμα γραφής: «Στις 7 Ιανουαρίου ο Moshe γράφει: Χθες βράδυ οι γονείς μου και εγώ καθόμασταν γύρω από το τραπέζι. Ηταν σχεδόν μεσάνυχτα. Ξαφνικά ακούμε να χτυπάει το κουδούνι: ανατριχιάσαμε όλοι. Νομίσαμε πως ήρθε η σειρά μας να εκτοπιστούμε. […] Η μητέρα μου είχε ήδη βάλει τα παπούτσια της για να πάει να ανοίξει, αλλά ο πατέρας μου είπε να περιμένουμε να ξαναχτυπήσουν. Το κουδούνι όμως δεν ξαναχτύπησε. Δόξα τω Θεώ, πέρασε ήσυχα. Δεν έμεινε παρά ο φόβος, και όλη μέρα οι γονείς μου ήταν πολύ νευρικοί. Δεν μπορούσαν να αντέξουν τον παραμικρό θόρυβο, ακόμη και το πιο ασήμαντο πράγμα τους ενοχλεί» (σ. 855). Ετσι η ιστορία του είναι όχι μόνο πιο σπαραχτική, αλλά και πιο αληθινή, όπως έλεγε ο ιδρυτής της προφορικής ιστορίας Πολ Τόμσον.