Καφενεία – Τα τοπόσημα της παράδοσης

Κατέγραψε περίπου 250 καφενεία, εκ των οποίων στον τόμο παρουσιάζει το ένα τρίτο. Αναγκαία συνθήκη επιλογής: να σερβίρουν καφέ ελληνικό και να μην κοστίζει πάνω από 1,5 ευρώ. Τα καφενεία που μνημειώνονται μέσα από τη φωτογραφική αναπαράσταση και την αφήγηση είναι ως επί το πλείστον λαϊκά, επαρχιακά, πολλά από αυτά σε νησιά της άγονης γραμμής και στις εσχατιές της Ελλάδας, με υπέργηρους καφετζήδες, πολύχρωμα, ταπεινά και μαζί φανταχτερά, όπου συνωστίζονται ετερόκλητα αντικείμενα: μπρίκια, δίσκοι και σύνεργα της δουλειάς, παλιά μπουκάλια, χαλασμένα ραδιόφωνα, βαζάκια με πλαστικά λουλούδια, διαφημιστικές αφίσες του ’50 και του ’60 για ποτά και τσιγάρα, φωτογραφίες από γλέντια, αναμνηστικά δώρα περαστικών πελατών, μια διακόσμηση αυθόρμητη και μοναδική. Πού και πού εμφανίζεται στον τόμο ένα καφενείο με την κοσμοπολίτικη αριστοκρατική αίγλη μιας άλλης εποχής, όπως το «Μεγάλο καφενείο» στην Τρίπολη και ο «Ερμής» στη Μυτιλήνη, μάλλον ως εξαίρεση που υπογραμμίζει τον κανόνα.

Μέσα στην πολυφωνία των καφενείων αναζητούμε τα κοινά χαρακτηριστικά: Βρίσκονται όλα τους σε ισόγειους χώρους βαμμένους με ζωηρά χρώματα, πολύ συχνά με γαλαζοπράσινες λαδομπογιές. Εχουν μεγάλα παράθυρα, ξύλινα τραπέζια και καρέκλες με ψάθα. Ενας πάγκος, το τεζιάκι, χωρίζει τον δημόσιο χώρο των θαμώνων από τον ιδιωτικό χώρο της κουζίνας, μια σόμπα με μπουρί στο κέντρο του μαγαζιού ζεσταίνει τους πελάτες τον χειμώνα, στους τοίχους ένας καθρέφτης και χάρτες, φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων, ζωγραφιές ντόπιων καλλιτεχνών, ένας μαυροπίνακας με τον τιμοκατάλογο του μαγαζιού.

Η χρήση και το είδος του καφενείου διαφοροποιούν τη διακόσμηση αλλά και τα προσφερόμενα ποτά και εδέσματα. Στα καφενεία στα λιμάνια και στους σταθμούς λεωφορείων φαρδείς πάγκοι προσφέρονται για έναν σύντομο ύπνο, αλλού οπωροκηπευτικά από το περιβόλι του καφετζή και τοπικά προϊόντα διατίθενται προς πώληση, αλλού το καφενείο είναι μαζί παντοπωλείο, κρεοπωλείο, πρακτορείο εισιτηρίων, ψιλικατζίδικο, τσαγκάρικο. Τα δημοφιλή κουρεία-καφενεία της Τουρκοκρατίας έχουν εκλείψει, υπάρχει όμως ένα καφενείο-ραφείο στο Σπήλι της Ρεθύμνης.

Το ευρύχωρο «Πανελλήνιον» στην Αμφισσα, με τη μοναδική θεατρική σκηνή του, ήταν επίσης κέντρο θεαμάτων και φιλοξένησε από το 1936 στο σανίδι του οπερέτες, δράματα και επιθεωρήσεις –εκεί κινηματογράφησε και μια θαυμάσια σκηνή του «Θιάσου» ο Αγγελόπουλος. Οσα έχουν διπλή λειτουργία αντικρίζουν το μέλλον με αισιόδοξες προοπτικές, όπως το καφενείο-ζαχαροπλαστείο «Αριστον» στην Κω, που διατηρείται ακμαίο από το 1952 χάρη στα σμυρναίικα γλυκά του.

Ξεθωριασμένες φωτογραφίες βασιλιάδων, πρωθυπουργών και βουλευτών στους τοίχους μαρτυρούν τις πολιτικές προτιμήσεις κάθε τόπου και τις ιστορικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Στην Πάτμο αποκτάς μια ζωντανή εικόνα του μεταναστευτικού κύματος του πρώτου μισού του 20ού αιώνα κοιτώντας μονάχα την επιγραφή του καφενείου «Houston», στη Σκάλα της Πάτμου, γραμμένη στα εγγλέζικα γιατί εκεί είχε ζήσει πέντε δεκαετίες μετανάστης ο παππούς της ιδιοκτήτριας.

Δεν μπορείς να μη σκεφτείς το γλωσσικό ζήτημα και τους αγώνες για τη γλώσσα στην εκπαίδευση και τη χρήση της στη λογοτεχνία στο καφενείο του Φορλίδα στον Λαύκο του Πηλίου, που λειτουργεί από το 1785 και έχει τρατάρει καφέ και κρασάκι στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, καθ’ οδόν από τη Σκιάθο, στον παιδαγωγό Αλέξανδρο Δελμούζο, διευθυντή στις αρχές του 20ού αιώνα στο Παρθεναγωγείο του Βόλου, στον Κώστα Βάρναλη, γυμνασιάρχη τότε στην Αργαλαστή. Στο καφενείο του Σκουλά στα Ανώγεια της Κρήτης, φωτογραφίες και αποκόμματα εφημερίδων στους τοίχους αφηγούνται την ιστορία της Αντίστασης στο νησί και ο 85χρονος Μίχαλος Σκουλάς συμπληρώνει τα κενά διηγούμενος τη δική του συμμετοχή και τις προσωπικές του αναμνήσεις.

Καφές σημαίνει εφημερίδα, τσιγάρο, απομόνωση και περισυλλογή. Το πρώτο βήμα κοινωνικοποίησης είναι τα τυχερά παιχνίδια: τάβλι και χαρτιά. Ακολουθούν ρακές, μεζέδες, καλαμπούρια, πειράγματα, κουτσομπολιά και η πελατεία του μαγαζιού μετατρέπεται σε μια παρέα. Πολιτική και ποδόσφαιρο είναι τα κύρια θέματα συζήτησης σε αυτά τα άβατα ανδρών. Σε περίοπτη θέση η τηλεόραση ανοιχτή όποτε έχει αγώνες. Ο μπαρμπα-Μιχάλης Μοίρας, στο καφενείο του κάτω από το ιστορικό κτίριο της Δημαρχίας στην Αίγινα, θυμάται τα δικά του ποδοσφαιρικά κατορθώματα ως παίκτη του Σαρωνικού, ενώ στα «Σαρανταυγά» στο Ηράκλειο, το καφενείο με την πιο χαριτωμένη επιγραφή που είδα στον τόμο, το κασκόλ του ΟΦΗ δεσπόζει στο κατάστημα.

Με θλίψη ο Γιώργος Πίττας παρατηρεί ότι πολλά από τα καφενεία του τόμου σύντομα θα εκλείψουν. Τα χωριά ερημώνουν, οι γέροντες πελάτες και ιδιοκτήτες πεθαίνουν και μαζί τους σβήνουν πυρήνες πολιτισμού μιας άλλης εποχής, «χώροι κοινωνικότητας, με όλους τους συμβολισμούς και τους μυστικούς κώδικες, που αποτελούσαν σημαντικό θεσμό των τοπικών κοινωνιών και μάρτυρες μιας εποχής όπου «των Ελλήνων οι κοινότητες» διαμόρφωναν την ιδιαίτερή τους ταυτότητα». Αν νομίζουμε ότι το παραδοσιακό καφενείο έχει αναβιώσει την τελευταία δεκαετία στα καταστήματα όπου η ρακή συναντιέται με τον καπουτσίνο και το παραδοσιακό κεφτεδάκι με τη ρόκα-παρμεζάνα, γελιόμαστε. Το αυθεντικό ελληνικό καφενείο, όπως εικονίζεται και περιγράφεται στον τόμο, είναι είδος υπό εξαφάνιση.