Alain Ehrenberg
Η κούραση να είσαι ο εαυτός σου.
Κατάθλιψη και κοινωνία
Μετάφραση Βασιλική Δημουλά.
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2013,
σελ. 352, τιμή 23,43 ευρώ

Ενα βιβλίο που ασχολείται με το θέμα της κατάθλιψης, έστω και εμπεριστατωμένο, όπως Η κούραση να είσαι ο εαυτός σου του κοινωνιολόγου Αλέν Ερενμπέργκ θα έλεγε πρόχειρα κάποιος ότι δεν μπορεί παρά να είναι και εκείνο καταθλιπτικό, έστω κι αν «θα έπρεπε να βρίσκεται στο προσκεφάλι κάθε ψυχιάτρου», όπως συστήνεται στο οπισθόφυλλό του. Αν όμως σκεφθούμε ότι ένας στους πέντε άνδρες και μία στις δέκα γυναίκες παγκοσμίως πάσχουν από κατάθλιψη, αντιλαμβανόμαστε ότι το θέμα που πραγματεύεται δεν είναι αντικείμενο μόνο της ψυχιατρικής αλλά ολόκληρης της κοινωνίας.

Γνωρίζουμε ότι η κατάθλιψη μειώνει τη λίμπιντο των ανδρών και σε κάποιες περιπτώσεις οδηγεί στην ανικανότητα. Οτι εκατομμύρια άνθρωποι σήμερα καταφεύγουν στα αντικαταθλιπτικά, με πρώτο και καλύτερο το Prozac, και ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προβλέπει πως στο εγγύς μέλλον η κατάθλιψη θα είναι η δεύτερη πιο διαδεδομένη ασθένεια μετά τις καρδιακές παθήσεις.
Ο Αλέν Ερενμπέργκ, διευθυντής του ερευνητικού κέντρου CESAMES (Psychotropes, Santé mentale, Société) εξετάζει το θέμα της κατάθλιψης πηγαίνοντας πέρα από τα καθιερωμένα, δηλαδή τις έρευνες και τα δεδομένα της ψυχιατρικής και της ψυχανάλυσης, εντάσσοντάς τα στο κοινωνικό πεδίο προκειμένου να αντλήσει κρίσιμα συμπεράσματα για τις μορφές ανισότητας, τους τύπους εξουσίας και την πολιτική γενικότερα.
Βάση της έρευνάς του είναι η γαλλική κοινωνία (και το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας του παραπέμπει σε γαλλικές πηγές), αλλά τα συμπεράσματά του ισχύουν λίγο-πολύ και για τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο: Ποιες είναι οι αλλαγές που συνέβησαν από τη δεκαετία του 1950 και εξής και ποιοι οι τρόποι «θέσμισης του εαυτού», όπως λέει, που σημαίνει ότι η ατομικότητα δεν συνιστά προσωπική επιλογή αλλά κοινωνική δέσμευση πλέον, τα όρια της οποίας καθορίζουν και την ψυχολογική και κοινωνική συμπεριφορά του ατόμου. Καταθλιπτικός, με άλλα λόγια, είναι «ένας άνθρωπος που τίθεται εκτός λειτουργίας», ένας που πάσχει από ανημποριά για τη ζωή –εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου.
Αντικαταθλιπτικά και εθισμός


Η κατάθλιψη διαδόθηκε «πριν από την ανακάλυψη των καταθλιπτικών τύπου Prozac» και δεν συνιστά «μια παθολογία της δυστυχίας» αλλά «μια παθολογία της αλλαγής». Τα αντικαταθλιπτικά, που διαδόθηκαν ευρύτατα τα τελευταία χρόνια, οδηγούν στον εθισμό, ο οποίος κατά μία έννοια είναι η άλλη πλευρά της κατάθλιψης. Και τα δύο συνιστούν εν πολλοίς τη σκοτεινή πλευρά του υποκειμένου, τουλάχιστον για τα τέλη του αιώνα που μας άφησε αλλά και γι’ αυτόν που διατρέχουμε.
Το βιβλίο του Ερενμπέργκ δεν είναι πολύ πρόσφατο. Εκδόθηκε πριν από 13 χρόνια, τα συμπεράσματα όμως στα οποία καταλήγει ο συγγραφέας ισχύουν πολύ περισσότερο σήμερα. Ο αγώνας του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του δεν είναι πια προσωπική επιλογή αλλά κοινωνική επιταγή και έχει ως αποτέλεσμα την εσωτερική ανασφάλεια. Αυτό σημαίνει ότι η λεγόμενη απελευθέρωση μέσω της εξατομίκευσης είναι εν πολλοίς μύθος. Γι’ αυτό, άλλωστε, παρά την ανακάλυψη των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, τα ποσοστά κατάθλιψης παγκοσμίως γίνονται όσο πάει και μεγαλύτερα.
Υπάρχουν εξαίρετα θέματα τα οποία ο Ερενμπέργκ πραγματεύεται με γοητευτικό και πειστικό τρόπο: Πώς από το μεγαλείο της ψυχής πήγαμε στο αίσθημα της αδυναμίας, γιατί το κλασικό δίπολο λογική – τρέλα δεν εξηγεί το αίσθημα της αδυναμίας (θέμα, βεβαίως, που πολλά χρόνια νωρίτερα πραγματεύτηκε με απαράμιλλο τρόπο ο Μισέλ Φουκό στο ογκώδες βιβλίο του Η ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή) ή πώς μετατράπηκε το άγχος να γίνει κανείς ο εαυτός του στην «κόπωση του να είναι ο εαυτός του».
Οι «υγιείς άρρωστοι»


Ζούμε μια αλλαγή της κοινωνίας σε βάθος, λέει ο συγγραφέας, με την έννοια ότι καταργείται σιγά-σιγά η σύγκρουση στη δημόσια σφαίρα, γι’ αυτό και οι κανόνες της αυθεντίας και της συμμόρφωσης στις απαγορεύσεις υποχωρούν μπροστά στο αίτημα της αυτοπραγμάτωσης, με αποτέλεσμα η εσωτερικότητα να μη συνιστά ατομική επιλογή αλλά να εκφράζει μια νέα μορφή πολιτικού καταναγκασμού.
Τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα, επομένως, επιτρέπουν την παρέμβαση σε ό,τι ο συγγραφέας αποκαλεί «ανεπάρκεια του πνεύματος».
Πού τέμνονται, ωστόσο, η ιατρική με την ηθική; Παίρνοντας άραγε κάποιος Prozac λ.χ. γίνεται υγιής, ενώ παραμένει ασθενής όταν δεν το παίρνει; Και τι γίνεται με βασικά ανθρωπολογικά γνωρίσματα όπως η ντροπή, η αγωνία, η ενοχή, η ίδια η συνείδηση; «Η εξάρτηση, όπως και η κατάθλιψη, είναι ταυτόχρονα ασθένεια και πνευματική κατάσταση» λέει ο Ερενμπέργκ. Ετσι στο υπαρξιακό πεδίο έχουμε το φαινόμενο της διπλής προσωπικότητας, ενώ στο αντίστοιχο κοινωνικό το μάρκετινγκ του διπλού εαυτού ο οποίος χαρακτηρίζει τεράστιες κοινωνικές μάζες σήμερα.
Κατά συνέπεια, αντιλαμβανόμαστε γιατί ο παθολογικός άνθρωπος δεν είναι ένας νευρωτικός αλλά ένας βαθύτατα τραυματισμένος, για ποιον λόγο δηλαδή η διάκριση ανάμεσα στον κανονικό και στον παθολογικό υπερβαίνει την ιατρική και καθίσταται διάκριση ηθικής τάξεως. Η κατάθλιψη μπορεί βεβαίως να είναι χρόνια, γι’ αυτό και φτάσαμε σταδιακά στην κατάργηση της διάκρισης ανάμεσα στο άγχος και στην κατάθλιψη και κατά συνέπεια σε μια κατηγορία «υγιών αρρώστων».
Η έκδοση είναι ιδιαίτερα προσεγμένη και η μεταφράστρια Βασιλική Δημουλά μετέγραψε το κείμενο του Ερενμπέργκ σε ωραία ελληνικά.
Η ασθένεια της δημοκρατίας
Το βιβλίο του Ερενμπέργκ διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον ακόμη και από όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με τους ψυχαναλυτικούς και άλλους συναφείς όρους που χρησιμοποιεί. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι σημείωσε μεγάλες πωλήσεις στη Γαλλία, όταν εκδόθηκε. Οι αναγνώστες διαπίστωναν τότε (όπως και εμείς σήμερα) με δυσάρεστη έκπληξη ότι κανένα φάρμακο από μόνο του δεν φτάνει για να θέσει τέλος σε οποιαδήποτε ασθένεια –ψυχική ή μη. Η Κούραση να είσαι ο εαυτός σου διαλύει τον μύθο ότι τα αντικαταθλιπτικά είναι παντοδύναμα. Αν δημιουργούν την εντύπωση ότι θεραπεύουν τα πάντα, αυτό οφείλεται στο ότι «δρουν σε όλα». Μαγικά φίλτρα, όμως, δεν υπάρχουν, δεν γνωρίζουμε «τι είναι πραγματικά θεραπεύσιμο», για τούτο και η ζωή μετατρέπεται σε χρόνιο πρόβλημα ταυτότητας.
Τα παραπάνω δεν είναι απαραίτητο να τα θεωρήσει κανείς δυσοίωνα. Μας οδηγούν όμως σε ένα κρίσιμο συμπέρασμα: Δεν μπορεί να δημιουργηθεί κοινωνία ερήμην της κοινωνίας. Αν η κατάθλιψη είναι ασθένεια της δημοκρατίας, αυτό δεν συνεπάγεται κατάργηση αλλά βελτίωση ή ακόμη και δομική αλλαγή της δημοκρατίας, η οποία δεν μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση κανενός Prozac. Και αφού δεν υπάρχουν μαγικά φίλτρα, η μόνη πραγματικότητα είναι οι άνθρωποι.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ