Τζ. Ντ. Σάλιντζερ: Η ταινία, το βιβλίο και η νέα ελληνική μετάφραση

«Φυσάω τον “Φύλακα” να κρυώσει», μου λέει στο τηλέφωνο η Τζένη Μαστοράκη. Από καιρό ξέρουμε ότι η γνωστή ποιήτρια και μεταφράστρια ετοιμάζει νέα μετάφραση του «Φύλακα στη σίκαλη» του Τζ. Ντ. Σάλιντζερ (1919-2010). Πήρε την απόφαση να ξαναμεταφράσει το θρυλικό μυθιστόρημα του αμερικανού συγγραφέα το 2008, με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την έκδοση της πρώτης της μετάφρασης. «Οι μεταφράσεις γερνάνε πιο γρήγορα από τα πρωτότυπά τους», εξηγεί. Ολοκλήρωσε τη νέα μετάφραση τον περασμένο χειμώνα. Όπως συνηθίζει, την άφησε κάμποσο διάστημα να «χωνέψει». Απομένει μια τελευταία ανάγνωση και η νέα μετάφραση θα κυκλοφορήσει τον Νοέμβριο, από τις εκδόσεις Γράμματα.
Πάντως, όταν με το καλό έρθει η ώρα, μην αναζητήσετε τη νέα μετάφραση με τον τίτλο «Ο φύλακας στη σίκαλη», όπως πρωτοκυκλοφόρησε το 1978 από τις εκδόσεις Επίκουρος. Ο νέος τίτλος είναι εντελώς διαφορετικός. «Ξεκίνησα τη νέα μετάφραση του Σάλιντζερ από το μηδέν και μέσα στο κεφάλι μου είχα δύο ζητούμενα. Το πρώτο ήταν ο τίτλος του βιβλίου», μου είπε η Τζένη Μαστοράκη. «Απαράβατος όρος του Σάλιντζερ, τότε, ήταν να μεταφραστεί κυριολεκτικά, και δεν σήκωνε συζήτηση γι’ αυτό, γιατί ήταν, όπως έμαθα πολύ αργότερα, έξαλλος με τους Γάλλους που έκαναν τον “Catcher” του “σκασιάρχη” («L’attrape-coeurs»). Ύστερα από απανωτές διαπραγματεύσεις του Γιώργου Βαμβαλή, εκδότη του Επίκουρου, με τον ατζέντη του Σάλιντζερ, όπου ο Βαμβαλής προσπαθούσε να εξηγήσει πως το “catcher” ήταν ανύπαρκτο σε μια χώρα και μια γλώσσα χωρίς μπέιζμπολ, καταλήξαμε σε μισό “τερματοφύλακα”, κι έτσι γεννήθηκε ο “φύλακας”. Και άντεξε, ο καημένος». Ποιος θα είναι ο νέος τίτλος; Η Τζένη Μαστοράκη δεν αποκαλύπτει.

Σάλιντζερ και μυστικότητα

Σάλιντζερ και μυστικότητα είναι δυο λέξεις που πάνε ανέκαθεν μαζί. Από την εποχή σχεδόν που πρωτοκυκλοφόρησε το «Catcher in the Rye» το 1951. Η τρομερή επιτυχία του σήμανε και την αρχή της απομόνωσης του Σάλιντζερ. Οτιδήποτε τον αφορούσε παρέμενε κρυφό, οτιδήποτε έγραφε περιβαλλόταν από θρησκευτική μυστικότητα. Εξέδωσε το τελευταίο του βιβλίο το 1965 κι έδωσε την τελευταία του συνέντευξη το 1980. Το 1987 κινήθηκε δικαστικά εναντίον του βρετανού κριτικού Ίαν Χάμιλτον, ο οποίος ετοίμαζε βιογραφία του Σάλιντζερ χρησιμοποιώντας εκτεταμένα παραθέματα από επιστολές του σε τρίτους. Κι όταν έμαθε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ότι η κόρη του Μάργκαρετ Σάλιντζερ ετοίμαζε ένα βιβλίο όπου αφηγούνταν τη ζωή με τον πατέρα της, έπαψε να της μιλάει. Ο Χάμιλτον κυκλοφόρησε με αλλαγές το «In Search of J.D. Salinger» (Random House) το 1988 και η Μάργκαρετ Σάλιντζερ το «Dream Catcher: A Memoir» (Washington Square Press) το 2000.

Ντοκιμαντέρ και βιογραφία

Μετά από όλα αυτά, δεν είναι παράξενο που ο αμερικανός κινηματογραφιστής Σέιν Σαλέρνο ετοίμαζε με απόλυτη μυστικότητα τα τελευταία εννιά χρόνια ένα βιογραφικό ντοκιμαντέρ και μια έντυπη βιογραφία για τον Σάλιντζερ. Χρησιμοποίησε κωδικές ονομασίες και δέσμευσε όλους τους συνεργάτες με αυστηρές ρήτρες εμπιστευτικότητας. «Η παραγωγή δεν έμοιαζε με παραγωγή ταινίας αλλά με μυστική αποστολή της CIA», σχολίασε στους «Νew York Times» o συμπαραγωγός του Σαλέρνο Τζέφρι Ντο. «Κανείς δεν είχε συνολική εικόνα της ταινίας. Όλα ήταν απόρρητα και είχες τις ελάχιστες απαραίτητες πληροφορίες για να κάνεις τη δουλειά σου. Ήταν ζόρικα». Η μυστικότητα ήταν κάτι σαν εμμονή, σε όλη τη διάρκεια της παραγωγής. Ο συνθέτης που έγραψε τη μουσική της ταινίας, λέει πως έγραψε μουσική για σκηνές που δεν είδε ποτέ. Οι συμμετέχοντες αλλά και οι σύζυγοί τους έπρεπε να υπογράψουν συμβόλαια με τρομερές ρήτρες εμπιστευτικότητας. Η ταινία γυριζόταν με την κωδική ονομασία «Project Y».

O διευθυντής φωτογραφίας Μπάντι Σκουάιρς ανέφερε πως όσο εργαζόταν στην ταινία ήταν υποχρεωμένος στα ταξίδια να κλείνει δωμάτιο στο ξενοδοχείο με ψεύτικο όνομα. Το σχετικό υλικό φυλασσόταν σε χρηματοκιβώτιο — όπως έκανε κι ο Σάλιντζερ με τα ανέκδοτα χειρόγραφά του. Το χρηματοκιβώτιο βρισκόταν σε ένα δωμάτιο που παρακολουθούνταν διαρκώς από κάμερες. Το τέλος της ταινίας προστέθηκε μόλις πριν από λίγες μέρες. Βασιλικότερος του βασιλέως ή εμμονικός θαυμαστής του Σάλιντζερ; Κανείς δεν μπορεί να πει τι από τα δύο είναι ο 41χρονος Σαλέρνο, ο οποίος φαίνεται να έχει μετατραπεί στον Σάλιντζερ τον ίδιο με τόση εμμονή για μυστικότητα.
Η ταινία με τίτλο «Σάλιντζερ» θα προβληθεί στις αμερικανικές αίθουσες στις 6 Σεπτεμβρίου ενώ στις 3 Σεπτεμβρίου θα κυκλοφορήσει και το σενάριο σε βιβλίο από τις εκδόσεις Simon & Schuster. Ταινία και βιβλίο βασίζονται σε περισσότερες από 100 συνεντεύξεις, σε διάφορα ντοκουμέντα και σε εκτεταμένη έρευνα στην Αμερική και στην Ευρώπη, όπου ο Σάλιντζερ πέρασε μερικά εφιαλτικά χρόνια ως στρατιώτης κατά τη διάρκεια του Β΄Παγκόσμιου πολέμου. Χρησιμοποιούν σπάνιο φωτογραφικό υλικό και υπόσχονται μεγάλες αποκαλύψεις για τον δημοφιλή και αινιγματικό συγγραφέα. Τα δικαιώματα για την τηλεοπτική προβολή της ταινίας πουλήθηκαν στο PBS για κάποια εκατομμύρια δολάρια πουλήθηκαν και άλλα τόσα κατέβαλε και ο εκδοτικός οίκος για την κυκλοφορία του βιβλίου.

Όσο για μας, έχουμε να περιμένουμε τη νέα μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη που μάλλον δεν θα έχει καμιά σχέση με την παλιά. «Το άλλο μεγάλο θέμα που με απασχόλησε ήταν το πώς μιλάει αυτό το παιδί, ο Χόλντεν Κόλφηλντ», μου είπε. «Όχι σε επίπεδο αργκό (τα αργκοτικά του είναι παμπάλαια: διάβαζα πριν από χρόνια ότι σε λίγο ακόμα θα χρειάζεται γλωσσάρι για να τον καταλαβαίνουνε και στην Αμερική), αλλά σε επίπεδο “ροής”, ας πούμε. Ξέρεις, στα χρόνια που πέρασαν από το ’77, ένα μεγάλο κέρδος ήταν πως απενοχοποιήθηκε το καθημερινό συντακτικό μας. Κι αυτό ελπίζω να πιάσει τόπο». Πριν κλείσουμε το τηλέφωνο έκανα μια τελευταία απόπειρα να της εκμαιεύσω τον νέο τίτλο. Η φωνή της παρέμεινε θερμή, αλλά η στάση της ακλόνητη. «Θα σου πω όταν έρθει η ώρα». Περιορίστηκε μονάχα να πει: «Τώρα ο τίτλος θα είναι, εννοείται, αυτός που δεν τόλμησα τότε. Δεν ήταν ούτε η ηλικία μου ούτε η εποχή για τέτοια». Για ποια άραγε;