Λέξεις όπως «unfollow», «unfriend», «swaps» έχουν μπει στο καθημερινό μας λεξιλόγιο μέσα από τα social media και τη δημοσιογραφία της οικονομικής κρίσης, που εμπλουτίζουν διαρκώς τη γλώσσα με νέους όρους ευρείας χρήσης ή με νέες σημασίες σε λέξεις παλιές, όπως για παράδειγμα το «like».

Θα τις βρούμε στα λεξικά; Πόσο εύκολο και πόσο εφικτό είναι να παρακολουθούν τα λεξικά τις αλλαγές στη γλώσσα μέσα στον νέο ταχύτατο ρυθμό της ζωής μας; Αυτά σκέφτονταν οι εκδότες του βρετανικού εκδοτικού οίκου Macmillan και κατέληξαν στο συμπέρασμα από τη νέα χρονιά να μην ξανατυπώσουν τα ερμηνευτικά λεξικά τους της αγγλικής αλλά να τα διαθέτουν αποκλειστικά σε οnline εκδόσεις.

Ο Μάικλ Ράντελ, υπεύθυνος σύνταξης του Macmillan English Dictionary, έδωσε εξηγήσεις για την απόφαση του εκδοτικού οίκου. Το Διαδίκτυο, είπε, είναι ιδανικό για τα λεξικά και τα βιβλία αναφοράς: προσφέρει απεριόριστο χώρο για να αναπτύξει κάποιος επαρκώς ένα λήμμα, μπορεί διαρκώς να αναθεωρεί το περιεχόμενο του λεξικού και εύκολα να προσθέτει νέες λέξεις που αντανακλούν τις ραγδαίες αλλαγές στην αγγλική γλώσσα και τον ενισχυμένο ρόλο της ως lingua franca των επιστημών, του εμπορίου και των social media.
Πρόκειται για την ίδια απόφαση που πήρε η Encyclopaedia Britannica πριν από μερικούς μήνες, για την απόφαση προς την οποία προσανατολίζονται και οι επιμελητές του Oxford English Dictionary. Διαμορφώνεται μια τάση; Μια νέα εκδοτική πρακτική που δηλώνει ότι οι εγκυκλοπαίδειες και τα λεξικά, βασικά βιβλία αναφοράς πρώτης ανάγκης, είναι τα πρώτα που θα πέσουν στον πόλεμο μεταξύ έντυπων και ψηφιακών εκδόσεων; Τι λένε οι έλληνες εκδότες λεξικών;
Το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [ΙΝΣ- Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη] εξέδωσε το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής το 1998, το ανατύπωσε το 2009 και ετοιμάζει μια νέα αναθεωρημένη έκδοση. Το λεξικό κυκλοφορεί σε έντυπη μορφή αλλά και online στο διαδίκτυο. Ρωτήσαμε τον γλωσσολόγο Γιώργο Παπαναστασίου, διευθυντή του ΙΝΣ, αν το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής στην αναθεωρημένη έκδοσή του θα είναι ψηφιακό. «Θα κυκλοφορήσει σε έντυπη μορφή, αυτό είναι βέβαιο, υπάρχουν όμως και σκέψεις για την ανάπτυξη μιας εφαρμογής την οποία θα μπορεί να αγοράσει ο χρήστης και να εγκαταστήσει στον υπολογιστή του», απάντησε.
Η δική του εκτίμηση είναι ότι θα κυκλοφορούν παράλληλα, για μεγάλο χρονικό διάστημα, έντυπες και ψηφιακές εκδόσεις λεξικών, και ότι, ειδικά στην Ελλάδα, η αποκλειστικά online κυκλοφορία τους θα αργήσει πολύ. «Αφενός οι εξελίξεις φτάνουν εδώ με κάποια καθυστέρηση, αφετέρου το ποσοστό του ελληνικού κοινού που είναι εξοικειωμένο με το ηλεκτρονικό βιβλίο και την ψηφιακή ανάγνωση είναι πολύ μικρότερο από το αντίστοιχο ποσοστό του αγγλόφωνου κοινού». Επιπλέον, ο κ. Παπαναστασίου θεωρεί ότι το κέρδος ενός λεξικού είναι τα λήμματα που διαβάζουμε καθ’ οδόν προς κάποιο συγκεκριμένο λήμμα, πράγμα που δεν συμβαίνει στις οnline βάσεις δεδομένων, οι οποίες μας επιστρέφουν πληροφορίες για συγκεκριμένη λέξη που αναζητούμε και έτσι δεν έχουμε εικόνα των λέξεων που την περιβάλλουν στη σελίδα ενός τυπωμένου λεξικού –και χάνουμε την πληροφορία που μεταφέρουν ακριβώς αυτές οι γειτονικές λέξεις.
Δεν είναι τόσο το κόστος, όσο ο όγκος ενός λεξικού από τον οποίο θέλουμε να απαλλαγούμε, εξηγεί ο κ. Παπαναστασίου και παραδέχεται ότι η οnline έκδοση προσφέρει επιπλέον το πλεονέκτημα της φθηνότερης και ταχύτερης αναθεώρησης ενός λεξικού, όμως η online έκδοση δεν αποτελεί αδιαμφισβήτητη λύση. Μας φέρνει το παράδειγμα του Etymological Dictionary of Greek, ενός ετυμολογικού λεξικού της ελληνικής, του γερμανικού εκδοτικού οίκου Brill, το οποίο διατέθηκε αρχικά αποκλειστικά στο ίντερνετ, αλλά λόγω προβλημάτων στη χρήση του οι εκδότες αποφάσισαν να το τυπώσουν. «Υπάρχουν ειδικά προβλήματα συμβατότητας που αντιμετωπίζουμε στην ελληνική γλώσσα, τα οποία δεν έχει η αγγλική, λόγω της ιδιαιτερότητας του αλφαβήτου μας. Πολλά από αυτά έχουν λυθεί με την εφαρμογή του Unicode, όχι όμως όλα, όπως ζητήματα που αφορούν γραμματοσειρές σε πολυτονικά κείμενα».

Οι εκδόσεις Φυτράκη, που ετοιμάζουν για το καλοκαίρι του 2013 την αναθεωρημένη έκδοση του ορθογραφικού-ερμηνευτικού λεξικού Μείζον Φυτράκη, δεν βρίσκονται σε διαδικασία online έκδοσης. Οι μόνες σκέψεις, προς το παρόν, είναι να κυκλοφορήσει το λεξικό και σε CD. Παρόμοιες σκέψεις γίνονται και στις εκδόσεις Πατάκη που ετοιμάζουν από καιρό ένα ερμηνευτικό λεξικό της ελληνικής: έντυπη έκδοση κατ’ αρχάς και ενδεχομένως ανάπτυξη κάποιας εφαρμογής που θα μπορεί να εγκαθίσταται στον υπολογιστή ή στο κινητό τηλέφωνο.
Μια τέτοια εφαρμογή διαθέτει ήδη στην αγορά το Κέντρο Λεξικολογίας. Πρόκειται για το Μικρό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γιώργου Μπαμπινιώτη, το οποίο κυκλοφορεί σε εφαρμογή για iPhone από την άνοιξη του 2011 και υπάρχουν σκέψεις να περάσει και στο διαδίκτυο. «Το ενδιαφέρον εδώ είναι η διασπορά του λεξικού», λέει στο «Βήμα» ο καθηγητής Γιώργος Μπαμπινιώτης. «Το βλέπουμε να πηγαίνει από την Ευρώπη και την Αμερική ως την Ταϊλάνδη. Είναι μια πληροφορία για το ενδιαφέρον για την ελληνική γλώσσα που δεν έχουμε με τα συμβατικά λεξικά». Δεν αρνείται ότι ένα τέτοιο λεξικό σε εφαρμογή μεταφέρεται πιο εύκολα και μπορεί να το έχει κανείς παντού μαζί του, όμως θα χρειαστεί κάποιο διάστημα προτού μετατραπούν σε αντίστοιχες εφαρμογές και τα άλλα λεξικά του Κέντρου Λεξικολογίας. Μιλώντας ως εκδότης, ο κ. Μπαμπινιώτης είπε ότι είναι σημαντικό να διασφαλιστεί το ηλεκτρονικό βιβλίο και οι εφαρμογές αυτές από την πειρατεία που μαστίζει τον χώρο των ψηφιακών εκδόσεων.
Από την άλλη, μιλώντας ως γλωσσολόγος και συγγραφέας λεξικών, θεωρεί ότι ένα λεξικό μπορεί να ενημερώνεται συχνά και στην έντυπη μορφή του. «Στην τέταρτη έκδοση του Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας έχω κάνει πολλές προσθήκες και αλλαγές». Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αναθεωρήσει κάποιος ένα λεξικό, υποστήριξε, χωρίς απαραίτητα τεράστιο κόστος. «Μία δυνατότητα είναι οι προσθήκες να μαζευτούν όλες στο τέλος, προβάλλοντας έτσι το νέο λεξιλόγιο, το οποίο χάνεται μέσα σε όλο το λεξικό».

«Όταν ένας λεξικογράφος είναι παθιασμένος με αυτό που κάνει, σε κάθε ανατύπωση προσθέτει ή αλλάζει κάτι. Στην πραγματικότητα όμως ο αριθμός των αλλαγών δεν είναι μεγάλος», εξήγησε. Είναι μήπως η γλώσσα μας, ως «μικρή» γλώσσα της περιφέρειας, πιο συντηρητική από την αγγλική και άρα ο ρυθμός της ανανέωσης του λεξιλογίου είναι βραδύτερος; τον ρωτήσαμε. Είναι κι αυτή μια παράμετρος, μας απάντησε, ανεξάρτητα από αυτήν όμως, όπως μας είπε, «το ότι μια λέξη χρησιμοποιείται στον καθημερινό λόγο δεν σημαίνει όχι έχει καθιερωθεί κιόλας. Χρειάζεται χρόνος να δεις αν έχει διάρκεια, αν θα περάσει στη γλώσσα και αν χρειάζεται να περάσει και στα λεξικά».
Συμπέρασμα; Το ψηφιακό λεξικό στην Ελλάδα δεν είναι μονόδρομος –τουλάχιστον όχι ακόμη.