Μια «γερόντισσα» αναπολεί

«Ούτε οι μαρτυρίες ούτε η σκέψη έχουν νόημα εάν δεν αντλούν από την αλήθεια της εμπειρίας, όπως τη βίωσε η γερόντισσα που είμαι σήμερα». Ετσι καταλήγει η Ζακλίν ντε Ρομιγί στον πρόλογο του σύντομου αλλά άκρως ευαίσθητου βιβλίου της Οταν η μνήμη αποκαλύπτει. Ηταν 95 ετών όταν το έγραψε (το υπαγόρευσε, για την ακρίβεια) και κυκλοφόρησε το 2009, έναν χρόνο πριν από τον θάνατό της.

Με ασθενέστατη ακοή και σχεδόν τυφλή, εκείνη η φυσιογνωμία των ανθρωπιστικών επιστημών με το τεράστιο έργο πάνω στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, μας πρόσφερε τη δική της μικρή ποιητική του χρόνου όπως προκύπτει από την υπόσταση και την παρουσία των αναμνήσεων στη ζωή της. Αναμνήσεων από διαβάσματα, από μουσικά ακούσματα, από χώρους, σπίτια και δρόμους, από το σπίτι της στην Προβηγκία, από μια συνάντηση με συναδέλφους στο Τολέδο πριν από πολλά χρόνια, από στιγμές «έκστασης και θάμβους».

Στις αναμνήσεις βρίσκεται η αλήθεια της εμπειρίας. Και πιο πολύ σε εκείνες που αναδύονται αιφνιδιαστικά για να μας θυμίσουν ότι η εσωτερική ζωή σε μεγάλο βαθμό δεν είναι παρά άθροισμα μικρών αναμνήσεων, μια γοητευτική εκδοχή της αιωνιότητας. Οι αναμνήσεις αντιπροσωπεύουν τη διάρκεια, αυτό «που ξεπερνά την άμεση πραγματικότητα» λέει η ίδια. Δεν είναι, επομένως, απλά αποτυπώματα του χρόνου, γι’ αυτό και δεν επανέρχονται χωρίς σκιές. Δημιουργούν ένα πλαίσιο μεταγενέστερων εντυπώσεων επαναφέροντας παλιές αισθήσεις που προέρχονται από χρώματα, οσμές, συναισθήματα.

Εύλογα σε τέτοιες περιπτώσεις ανακαλεί κανείς τον Προυστ και το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Ωστόσο οι προθέσεις της Ρομιγί ήταν διαφορετικές. Οι αναμνήσεις της, με τη σεμνότητα που τις αναφέρει, είναι «ασήμαντες» και κατά κάποιον τρόπο τυχαίες. Μολονότι αναφέρονται στο παρελθόν, έχουν τη δύναμη να επιβάλλονται στο παρόν. Ξεπηδούν εντελώς απότομα και κατακλύζουν τον νου και τις αισθήσεις μας. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που, αναφερόμενη στην παιδική της ηλικία, λέει ότι «ήταν ακόμη εκείνο το τρομαγμένο κοριτσάκι». Γιατί η κοιτίδα της μνήμης βρίσκεται στην παιδική μας ηλικία, απ’ όπου καταγόμαστε, καθώς έλεγε ο Εξυπερί.

Τα χρόνια που συσσωρεύονται επεκτείνουν και βαθαίνουν εκείνες τις πρωταρχικές εμπειρίες που μας σφραγίζουν – θετικά ή αρνητικά – διά βίου. Αυτό φυσικά μπορεί να το βεβαιώσει πρωτίστως ένας πεζογράφος δημιουργικής φαντασίας ή ένας ποιητής. Γι’ αυτό και στο βιβλίο της Ρομιγί είναι εμφανέστατες οι λογοτεχνικές αρετές και η ατμόσφαιρα μιας πικρής νοσταλγίας για όσα πέρασαν.

Η γοητεία και η γλυκεία πίκρα των αναμνήσεων μας μαθαίνει και κάτι άλλο, όταν σκεφτόμαστε πάνω στη λειτουργία τους: ότι η σημασία τους βρίσκεται στις λεπτομέρειες, ή αλλιώς στις αποχρώσεις. Στον φθορισμό του χρόνου, που γίνεται όσο γερνάει κανείς ολοένα πιο έντονος. Γι’ αυτό και η ανάδυση των αναμνήσεων αποβαίνει συχνά σημαντικότερη από την αξία τους. Γιατί είναι ταυτισμένη με την έκπληξη, το αναπάντεχο που δεν θα συμβεί στο παρόν αλλά έρχεται από το παρελθόν και εμείς το αναπνέουμε και το αισθανόμαστε σαν μικρό θαύμα.

Το έντονα εξομολογητικό στοιχείο, προερχόμενο μάλιστα από μια συγγραφέα που αφιέρωσε τη ζωή της στην επιστήμη, δεν αφήνει τον αναγνώστη ασυγκίνητο. Η μοναξιά είναι αναπόσπαστα δεμένη με την εντατική εργασία, έχει όμως και άλλες διαστάσεις: «Η αλήθεια είναι ότι ένιωθα με μεγαλύτερη ένταση την παρουσία του εξωτερικού κόσμου όποτε έμενα μόνη» γράφει η Ρομιγί.

Και κάτι ακόμη, που δεν το σκεφτόμαστε συχνά: όταν βρισκόμαστε με άλλους είμαστε λιγότερο δεκτικοί στα εξωτερικά ερεθίσματα. Μεγάλο μέρος από το περιεχόμενο του περιβάλλοντος εκείνη τη στιγμή μάς διαφεύγει.