Η μνήμη της Λατινικής Αμερικής

Με τον Αιώνα του ανέμου ολοκληρώνεται η έκδοση και στα ελληνικά της τριλογίας Μνήμη της φωτιάς, ενός από τα πλέον πρωτότυπα έργα της μεταπολεμικής λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας. Ο Ουρουγουανός Εδουάρδο Γκαλεάνο, επιφανής συγγραφέας, δημοσιογράφος και άριστος γνώστης του πολιτισμού και της λατινοαμερικανικής ιστορίας, έγραψε ένα έργο μοναδικό σε σύλληψη και σε εκτέλεση: τη δική του ιστορία της Νότιας Αμερικής σε μικρά, αυτόνομα και ακαριαίας αποτύπωσης κείμενα, από την προκολομβιανή εποχή ως το τέλος περίπου του 20ού αιώνα: σαν να ήθελε να αποδείξει την ισχύ του προπολεμικού αφορισμού του Εζρα Πάουντ, ενός ποιητή με τον οποίο δεν παρουσιάζει καμία συγγένεια – το αντίθετο μάλιστα -, πως «η λογοτεχνία είναι ειδήσεις που παραμένουν ειδήσεις».

Στην Αρχή, τον πρώτο τόμο της τριλογίας, παρακολουθούμε την ιστορία της Λατινικής Αμερικής από την προκολομβιανή εποχή ως τις αρχές του 18ου αιώνα. Ο δεύτερος τόμος, Τα πρόσωπα και οι μάσκες, καλύπτει τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Ο τρίτος, που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά, διατρέχει τον 20ό αιώνα, τον Αιώνα του ανέμου.

Τι είναι όμως η Μνήμη της φωτιάς; Ενα επικό εγχείρημα να ανακτηθεί η μνήμη της Λατινικής Αμερικής; Να μπουν σε μια σειρά από λαμπερές ψηφίδες τα γεγονότα που σημάδεψαν και καθόρισαν τη μοίρα της; Να αποκατασταθεί το μνημονικό χάσμα ανάμεσα στο προκολομβιανό παρελθόν και στην ταραγμένη ιστορία των τελευταίων τριών αιώνων; Είναι όλα αυτά μαζί και κάτι επιπλέον: ο Γκαλεάνο επιλέγοντας τα πιο χαρακτηριστικά για τον ίδιο γεγονότα της Ιστορίας τα ξαναζωντανεύει γράφοντας ένα ρεπορτάζ μέσα στους αιώνες που αποτελείται από άθροισμα λακωνικών κειμένων, από μια καταιγιστική εναλλαγή «φραστικών», αν μου επιτρέπεται, βιντεοκλίπ.

Δεν έχουμε λοιπόν απλώς και μόνο μια σειρά βινιέτες σε διαδοχή, αλλά και την τηλεσκοπική προβολή του παρελθόντος σε πορτρέτα και περιστατικά που περιγράφονται συχνά σε μισή σελίδα και αποτυπώνονται ανεξίτηλα στη μνήμη. Με αυτόν τον τρόπο η ιστορική μνήμη μετατρέπεται σε λογοτεχνική εμπειρία πρώτης κατηγορίας και καθίσταται ουσία της συνείδησης.

Στον Αιώνα του ανέμου, που αρχίζει το 1900 και τελειώνει το 1984, ανασυνθέτοντας τον κατακερματισμένο χρόνο μέσω απανανωτών ανακλήσεων ο Γκαλεάνο υψώνει μπροστά μας το τεράστιο πορτρέτο του λατινοαμερικανικού 20ού αιώνα. Πλήθος μορφές παρελαύνουν στις σελίδες του. Ηρωες και μάρτυρες: από τον Νικαραγουανό Σαντίνο, τον «πρόγονο» των Σαντινίστας, ως τον Μεξικανό Ζαπάτα. Αγωνιστές και καθάρματα: από τον Τσε Γκεβάρα, τον Κάστρο και τον Αλιέντε ως τους μισητούς δικτάτορες Πορφύριο Ντίας, Πινοτσέτ και Τρουχίγιο (ανάμεσα σε άλλους). Ο Τρουχίγιο ήταν ίσως το ελεεινότερο αυτών των καθαρμάτων. Τριάντα χρόνια έμεινε στην εξουσία ο δικτάτορας του Αγίου Δομίνικου, ώσπου να δολοφονηθεί το 1961. Οταν κυβερνούσε, «στη χώρα του, ούτε οι μύγες πετούσαν χωρίς την άδειά του», γράφει ο Γκαλεάνο.

Οι δικτάτορες της Νότιας Αμερικής είχαν φυσικά την προστασία των ΗΠΑ και των πολυεθνικών εταιρειών, οι οποίες απομύζησαν τον πλούτο των λαών της. Οι λατινοαμερικανικές κοινωνίες ήταν και σε μεγάλο βαθμό παραμένουν κοινωνίες εκμετάλλευσης, καταπίεσης και απίστευτης βίας – αλλά και απανανωτών εξεγέρσεων. Ταυτοχρόνως όμως είχαμε στον 20ό αιώνα τη γέννηση και την ανάπτυξη μιας νέας ποίησης, ενός υβριδίου που προέκυψε από τις διασταυρώσεις της δυτικής παράδοσης με την αντίστοιχη των τοπικών κοινωνιών.

Ο άνεμος της ελευθερίας
Ο Γκαλεάνο στην τριλογία του αναδεικνύει τα γνωρίσματα των λατινοαμερικανικών κοινωνιών, που όλες μαζί συνθέτουν ένα λαμπερό πανόραμα, ένα πλατό σε διαρκή κίνηση του χώρου και του χρόνου, στο οποίο η βία συμβαδίζει με την ελπίδα, η εξαθλίωση αναδεικνύει ηρωικές μορφές και η ωμή καταστολή και η διαφθορά βρίσκουν απέναντί τους αγωνιστές έτοιμους να θυσιάσουν τα πάντα για έναν καλύτερο κόσμο. Αξίζει να τονίσουμε ότι στα λαϊκά στρώματα της Λατινικής Αμερικής είναι σύνηθες το όνομα Χεσούς (Ιησούς). Αυτό οφείλεται στον βαθύτατα λαϊκό χαρακτήρα του κατώτερου κυρίως κλήρου της Καθολικής Εκκλησίας. Δεν είναι επομένως τυχαίο που στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ αποδοκιμάστηκε στη Νικαράγουα από τα πλήθη των πιστών καθολικών της χώρας κατά τρόπο πρωτοφανή. (Ο Γκαλεάνο αναφέρεται ρητά στο γεγονός.)

Στη ρωμαιοκαθολική Νότια Αμερική ο σταυρός ακολουθεί συχνά το ντουφέκι, γιατί η πίστη συνδέεται με τις λαϊκές παραδόσεις και προσδίδει στη μεταφυσική το περιεχόμενο της κοινωνικής μεταμόρφωσης – βασικό γνώρισμα της λατινοαμερικανικής κουλτούρας. Γι’ αυτό και ο μαγικός ρεαλισμός λ.χ. δεν γεννήθηκε στα φιλολογικά σαλόνια, αλλά είναι άρρηκτα δεμένος με τις μνήμες και την κοινωνική, μεταφυσική και πολιτισμική μυθολογία των λατινοαμερικανικών λαών.

Η Ιστορία σε όλα τα κείμενα του Γκαλεάνο είναι μια διαδικασία συνεχών μεταμορφώσεων. Θύτες και θύματα συγκρούονται στον ουρανό της, σε μιαν απέραντη αρένα ηρώων και καθαρμάτων που τη σαρώνει ο άνεμος της ελευθερίας. Η βουή αυτού του ανέμου κυριαρχεί, από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα, και σε τούτο το βιβλίο, με το οποίο ολοκληρώνεται ένα σπουδαίο έργο, μεταφρασμένο εξαίρετα, όπως και τα προηγούμενα της τριλογίας, από την Ισμήνη Κανσή.