Ο θεμελιωτής της ελληνικής βιβλιογραφίας

Το τοπίο της εθνικής λογοτεχνίας μας θα ήταν αγνώριστο χωρίς τη συμβολή του γάλλου φιλέλληνα και ελληνιστή Εμίλ Λεγκράν (1841-1903). Εντόπισε και εξέδωσε πλήθος έργων της δημώδους βυζαντινής και μεταβυζαντινής γραμματείας που ειδάλλως πιθανότατα θα είχαν χαθεί, συγκέντρωσε σε συλλογή δημοτικά τραγούδια μας, συνέταξε λεξικό και γραμματική της νεοελληνικής, εκπόνησε μελέτες, εκπαίδευσε γάλλους νεοελληνιστές στη φημισμένη École Spéciale des Langues Orientales στο Παρίσι.

Από την πολυσχιδή και ογκώδη εργογραφία του σημαντικότερη προσφορά του παραμένει η «Bibliographie Hellénique» («Ελληνική Βιβλιογραφία») την οποία εξέδωσε με την προτροπή και τη χρηματοδότηση του εύπορου βιβλιόφιλου πρίγκιπα Γεώργιου Μαυροκορδάτου (1839-1902), γιου του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Αποθησαυρίζει σε 11 τόμους και 3.406 εγγραφές την πνευματική δραστηριότητα ενός έθνους σε διάστημα πέντε αιώνων, από το 1476 που εκδόθηκε στο Μεδιόλανο το πρώτο ελληνικό βιβλίο, η «Γραμματική» του Κωνσταντίνου Λάσκαρη, ως το 1790.

Καταγράφει εκδόσεις στην παραγωγή των οποίων συμμετείχε Ελληνας και σε κάθε εγγραφή, εκτός από τα απαραίτητα βιβλιογραφικά στοιχεία, παραθέτει εκτενή αποσπάσματα, προλόγους, επιλόγους, βιογραφικά σημειώματα και ποικίλα σχόλια, έναν όγκο πληροφόρησης που εξακολουθεί να γονιμοποιεί την έρευνα στον χώρο των νεοελληνικών σπουδών.

Σε αυτή την «απίθανη λεπτοδουλειά», σύμφωνα με τον γερμανό βυζαντινολόγο Χανς-Γκέοργκ Μπεκ, συνεργάστηκαν πολλοί έλληνες και ξένοι ερευνητές. Κάποιοι επ’ αμοιβή, άλλοι εθελοντικά, ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του γάλλου βιβλιογράφου στέλνοντάς του πληροφορίες από διάφορες βιβλιοθήκες θεωρώντας την «Ελληνική Βιβλιογραφία» υπόθεση εθνική.

Ο ιστοριοδίφης Κωνσταντίνος Σάθας στέλνει στον Λεγκράν πληροφορίες από τις βιβλιοθήκες της Βενετίας και της Βιέννης, ο Βασίλειος Γεωργιάδης (μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως) από το Μόναχο και ο Βασίλειος Α. Μυστακίδης από τη Γοτίγκη, όπου σπούδαζαν, ο βυζαντινολόγος και παλαιογράφος Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμεύς από την Κωνσταντινούπολη, τον Πόντο, τη Θράκη και τα Ιεροσόλυμα, ο μοναχός Ματθαίος της ρωσικής μονής Αγίου Παντελεήμονος στο Αγιον Ορος από τον Αθω και οι ρώσοι πανεπιστημιακοί Αλέξιος Παυλόφ και Ιβάν Νικολάγεβιτς Κορσούνσκι από τη Μόσχα.

Οι επιστολές παραχωρήθηκαν στον Γιάννη Παπακώστα από τον παλαιό καθηγητή του Σταμάτη Καρατζά ο οποίος πιθανότατα τις απέκτησε από τον Υμπέρ Περνό, μαθητή του Λεγκράν και κάτοχο του αρχείου του. Ο χαρακτήρας τους είναι επαγγελματικός, συν τω χρόνω όμως η επιστολική επικοινωνία αποκτά αναπόφευκτα και προσωπική χροιά. Οι επιστολογράφοι ανταλλάσσουν φωτογραφίες και δώρα, προγραμματίζουν συναντήσεις, σχολιάζουν γεγονότα και πρόσωπα του κύκλου τους.

«Ενδέχεται να εγκαταλείψω το πατριαρχείον επειδή άνθρωπος της ανατροφής μου είναι αδύνατον να συζήση μετά κληρικών ουδένα άλλον σκοπόν εχόντων ειμή να αρπάζωσι χρήματα, να ζώσιν εν αταξία και άνευ ωρισμένου προγράμματος» γράφει ο Παπαδόπουλος Κεραμεύς το 1887 από τα Ιεροσόλυμα, όπου μόλις είχε μεταβεί για να αναλάβει επίσημη θέση κοντά στον Πατριάρχη, και ο Σάθας εξηγεί ότι οι αρραβώνες του «μετά τινος των ενταύθα Ελληνίδων αρκετά ωραίας και πλούσιας, και το κυριώτερον καλής ανατροφής και οικογενείας» δεν επέτρεψαν το ταξίδι του στο Παρίσι για να συναντήσει τον «φίλτατο Αιμίλιο».

Οι επιστολές προσφέρουν στους βιβλιολόγους αναρίθμητες λεπτομέρειες χρήσιμες στην έρευνά τους, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν όμως για τον αναγνώστη οι συνθήκες εργασίας, οι προσωπικότητες των συντελεστών και οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε αυτούς και στον οργανωτικό νου του έργου, το κλίμα της εποχής και η κίνηση των ιδεών στον κρίσιμο εθνικά 19ο αιώνα, τα οποία φωτίζουν η εκτενής εισαγωγή, τα βιογραφικά σημειώματα και οι επεξηγήσεις που υποστηρίζουν το αρχειακό υλικό.