Στα κατάλοιπα του Εμπειρίκου, ανάμεσα σε ποιήματα της πριν από την «Υψικάμινο» εποχής, δηλαδή πριν από το 1935, βρέθηκαν 19 λυτές κόλλες αναφοράς που περιέχουν έξι ποιητικά σχεδιάσματα εμπνευσμένα από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Αν εξαιρέσουμε το μικρό Ατιτλο ποίημα, κανένα από τα υπόλοιπα ποιήματα δεν φαίνεται νά έχει οριστικά περατωθεί, μολονότι είναι προφανές από τον αριθμό των σχετικών παραλλαγών ότι το θέμα απασχόλησε αρκετά τον ποιητή. Εκτός από το Ατιτλο ποίημα προκρίνουμε να δημοσιεύσουμε σήμερα το περισσότερο επεξεργασμένο «Κόκκινο τραγούδι» ή «Σκηνές μελλοντικών γεγονότων», που παρουσιάζει και μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Μελέτη των χειρογράφων δείχνει ότι η γραφή του ποιήματος ακολούθησε δύο στάδια: ξεκίνησε ως «Κόκκινο τραγούδι», με πέντε προσπάθειες-παραλλαγές της μιας σελίδας καθεμιά (εδώ δημοσιεύεται η πληρέστερη) και στην πορεία άρχισε να ξαναγράφεται με τον τίτλο «Σκηνές μελλοντικών γεγονότων». Με αυτόν τον τίτλο σώζονται τέσσερις παραλλαγές σε πέντε σελίδες. Η παραλλαγή που δημοσιεύουμε αναπτύσσεται σε δύο σελίδες και έχει σχεδόν περατωθεί.
Τα έξι ποιήματα σχεδιάζονται πριν από το 1935, πιθανότατα το 1933. Αυτό τουλάχιστον φαίνεται να προκύπτει από τη χρονολογία «1933» που σημειώνεται στην πίσω πλευρά του Ατιτλου ποιήματος. Πρόκειται για ποιήματα μη υπερρεαλιστικού τύπου, αλλά σαφέστατα προοιωνίζονται τη μελλοντική γραφή του Εμπειρίκου. Αυτό άλλωστε συμβαίνει και με μια μεγάλη ομάδα παλαιότερων ποιημάτων του (αυτά που ο Ελύτης έχει αποκαλέσει «παλαμικά»), τα οποία θα δημοσιευθούν στο προσεχές μέλλον.
Η δημοσίευση των «οκτωβριανών» ποιημάτων του Εμπειρίκου έχει πρωτίστως χαρακτήρα ιστορικό-φιλολογικό. Επομένως κάθε συσχετισμός με τις πολιτικές προτιμήσεις του ποιητή θα ήταν σφάλμα. Είναι γνωστόν ότι ο Εμπειρίκος δηλώνει σε μια συνέντευξή του («Ηριδανός», 4, 1976, σελ. 14) ότι «παλαιότερα είχα απόλυτα προσχωρήσει στον μαρξισμόν. Είχα βαθύτατα συγκινηθεί από τη ρωσική επανάσταση κλπ.». Είναι επίσης γνωστόν ότι το 1935 παραιτήθηκε από την οικογενειακή επιχείρηση των ναυπηγείων. «Λίγο πριν», λέει στην ίδια συνέντευξη, «είχαν λάβει χώρα απεργίες και βρέθηκα σε δύσκολη θέση. Διότι ναι μεν δεν ήθελα να φανώ ασυνεπής στις ιδέες μου, αφετέρου όμως δεν ήθελα να δυσαρεστήσω τον πατέρα μου κλπ.». Αυτό όμως δεν σημαίνει βέβαια ότι ο Εμπειρίκος υπήρξε κομμουνιστής. Αντιλαμβάνεται, όπως λέει, διαφορετικά την «απελευθέρωση του κόσμου» από όσο οι εκπρόσωποι του κομμουνισμού και γι’ αυτό και γρήγορα τον αποκηρύσσει. Η διάσταση θα γίνει μεγαλύτερη ύστερα από την τραυματική εμπειρία του, τον Δεκέμβριο του 1944, όταν, αιχμάλωτος της ΟΠΛΑ, οδηγείται στα Κρώρα για να εκτελεσθεί μαζί με άλλους πολλούς αλλά γλιτώνει την τελευταία στιγμή.
Είναι λοιπόν προφανές ότι τα ποιήματα που δημοσιεύουμε αποκαλύπτουν τις πρώιμες ρομαντικές απόψεις του Εμπειρίκου για τον μαρξισμό και τη ρωσική επανάσταση. Από αυτή την άποψη αποτελούν ένα σπάνιο λογοτεχνικό ντοκουμέντο για την ποιητική και «πολιτική» ιδεολογία ενός μείζονος ποιητή μας. Δεν πρέπει όμως να παραβλέπεται και η φύση και η ποιότητα των ποιημάτων αυτών, ειδικά του τελειωμένου Ατιτλου, που μπορεί, χωρίς αμφιβολία, να ενσωματωθεί στο ποιητικό corpus του Εμπειρίκου. Εξάλλου το γεγονός ότι ο Εμπειρίκος έγραψε και ποιήματα αυτού του είδους αποκτά μεγαλύτερη σημασία αν αναρωτηθούμε πόσοι άραγε έλληνες κομμουνιστές ποιητές μας άφησαν ανάλογα κείμενα.
Ευχαριστώ θερμά την κυρία Βιβίκα Εμπειρίκου και τον κύριο Λεωνίδα Εμπειρίκο τόσο για την άδειά τους να δημοσιεύσω τα ποιήματα όσο και για τη βοήθεια που μου προσέφεραν.
1. Το κόκκινο τραγούδι
Διπλοί σκοποί και τιναγμένα μπράτσα
Την ώρα της ανατολής των γαύρων ερυθρημάτων
Του πάθους τα σαλπίσματα εντός κι εκτός της πόλης
Οταν περνούν τα τανκς και όταν κροτούν τα πολυβόλα
Εδώ νεκροί εκεί μπουκάλες με σαμπάνια
Γαρίδες, νίτικα, ελιές, πεπόνια
Περίστροφα και ξιφολόγχες, τουφέκια κι ανεμώνες.
Εκπέμπει ο κεντρικός σταθμός
Κύματα ηδονής του ασυρμάτου
Που παν το μήνυμα σ’ όλη τη σφαίρα
Και σ’ όλους, σ’ όλους, σε όλους
Το μέγα μήνυμα της παγκοσμίου επαναστάσεως
Της νίκης και του λυτρωμού του προλεταριάτου
Ειρήνη, τη γη στους χωρικούς
Στα σοβιέτ όλη την εξουσία.
Αράδα – αράδα στύλοι τηλεγράφου
Πάνε το μήνυμα του ιμπεριαλιστικού πολέμου
Τις εντολές του κομιτάτου
Ειρήνη αμέσως
Τη γη στους χωρικούς
Κατάσχεση όλων των περιουσιών
Και στα σοβιέτ όλη την εξουσία
Στα μαρτυρικά παιδιά του προλεταριάτου
Κι όποιος αντισταθεί ποινή θανάτου.
Σκηνές μελλοντικών γεγονότων
Διπλοί σκοποί και τιναγμένα μπράτσα
Προς την ανατολή των γαύρων ερυθρημάτων
Του πάθους τα σαλπίσματα εντός κι εκτός της πόλης
Οταν περνούν τα τανκς και όταν κροτούν τα πολυβόλα
Στους δρόμους των οδοφραγμάτων.
Εδώ νεκροί κι εκεί μπουκάλες με σαμπάνια
Γαρίδες, νίτικα κι ελιές και πράσα και πεπόνια
Περίστροφα και ξιφολόγχες, τουφέκια κι ανεμώνες
Και ανάμιχτες κραυγές από χαρές και πόνους.
Θεέ μου τι μεγάλο πανηγύρι.
Γυναίκες του λαού με την χαρά τους
Γυμνή στα γυμνά στήθη τους
Και μ’ αίματα στις γάμπες
Πατούν επί πτωμάτων
Και ω ξαφνικό αλάλαγμα
Χορεύουν στα συντρίμματα των ινδαλμάτων.
Και τώρα συνεχώς
Εκπέμπει ο κεντρικός σταθμός
Κύματα χαρμόσυνα ασυρμάτου
Που παν το μήνυμα σ’ όλη τη γη
Και σ’ όλους, σ’ όλους, σ’ όλους
Το μέγα μήνυμα της παγκόσμιας επανάστασης
Και της νίκης του προλεταριάτου.
Κι ακόμα εκπέμπει ο σταθμός
Προς τα μέτωπα των ιμπεριαλιστικών και αντισοβιετικών
πολέμων της μπουρζουαζίας
Και προς τα επί σφαγήν μαρτυρικά παιδιά των εργατών
και χωρικών
Τις εντολές του κεντρικού της επανάστασης κομιτάτου:
«Ειρήνη αμέσως
Τη γη στους χωρικούς
Κατάσχεση των περιουσιών
Ολη την εξουσία στ’ απανταχού της γης σοβιέτ των εργατών
Και σ’ όποιον αντισταθεί ποινή θανάτου».
Και από το Λενιγκράδ ως την Κριμαία
Και από το Βλαδιβοστόκ στη Μόσχα
Γιορτάζουνε τα πλήθη της δοξασμένης ΕΣΣΔ
Ενώ στην Κόκκινη πλατεία κι απέναντι στο μαυσωλείο του Λένιν
Ο πρόεδρος των επιτροπών του λαού των πρώτων μπολσεβίκων
Χαιρετίζει μπρος στο μικρόφωνο την κομμουνιστική επανάσταση
όλων των χωρών
Και λέγει καθώς περνούν οι κόκκινες στρατιές που ξεκινούν
για την Ασία και την Ευρώπη
Λέγει πως σε λίγο πια στον χάρτη
Δεν θα υπάρχει μεταξύ της ελευθέρας ΕΣΣΔ
Και του υπόλοιπου κόσμου
Καμία διαφορά.
Και δεν ξεχνά να χαιρετίσει μ’ ευγνωμοσύνη και με συγκίνηση βαθειά
Την ιερή τη μνήμη του πατέρα μας Λένιν
Και των πάμπολλων ηρώων του Οκτώβρη του 1917
Των οποίων δεν πήγανε στο βρόντο οι θυσίες και οι κόποι
Και καθώς μιλά ο πρόεδρος
Περνούν κι όλο περνούν οι κόκκινες στρατιές που ξεκινούν
για την Ασία και την Ευρώπη.
2. (Ατιτλο)
Τώρα
Τώρα ευθύς
Τώρα αμέσως
Τώρα πάντα
Τώρα κάθε μέρα
Τώρα κάθε ώρα
Τώρα κάθε στιγμή
Δηλαδή τώρα αιωνίως
Τώρα ποτέ παρά ποτέ
Τώρα ευθύς
Τώρα αμέσως
Τώρα σαν πεφταστέρι
Τώρα σαν μαχαιριά
Τώρα σαν εκπυρσοκρότηση
Τώρα σαν εκσπερμάτωση
Τώρα σαν ξαφνικό ραγάνι
Τώρα και πάντα και στους αιώνες των αιώνων
Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε!
Σημείωση: νίτικα = είδος ψαριού, ραγάνι = η καταιγίδα.
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
